TÜRKİYE
CUMHURİYETİ ANAYASASI (1)
Kanun Numarası : 2709
Kabul Tarihi : 18/10/1982
Yayımlandığı Resmî Gazete : Tarih : 9/11/1982 Sayı : 17863 (Mükerrer)
Yayımlandığı Düstur : Tertip : 5 Cilt : 22 Sayfa
: 3
²
Bu Kanunun yürürlükte olmayan hükümleri için bakınız:
“Yürürlükteki Bazı Kanunların Mülga Hükümleri
Külliyatı”, Cilt 2 Sayfa : 1345
²
B A Ş L A N G I Ç (2)
Türk Vatanı ve Milletinin ebedi varlığını ve Yüce Türk
Devletinin bölünmez bütünlüğünü belirleyen bu Anayasa, Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu,
ölümsüz önder ve eşsiz kahraman Atatürk’ün belirlediği milliyetçilik anlayışı
ve onun inkılap ve ilkeleri doğrultusunda;
Dünya
milletleri ailesinin eşit haklara sahip şerefli bir üyesi olarak, Türkiye
Cumhuriyetinin ebedi varlığı, refahı, maddi ve manevi mutluluğu ile çağdaş
medeniyet düzeyine ulaşma azmi yönünde;
Millet
iradesinin mutlak üstünlüğü, egemenliğin kayıtsız şartsız Türk Milletine ait
olduğu ve bunu millet adına kullanmaya yetkili kılınan hiçbir kişi ve
kuruluşun, bu Anayasada gösterilen hürriyetçi demokrasi ve bunun icaplarıyla
belirlenmiş hukuk düzeni dışına çıkamayacağı;
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) a) Bu Anayasa, Kurucu Meclis tarafından 18/10/1982’de halkoylamasına
sunulmak üzere kabul edilmiş ve 20/10/1982 tarihli ve 17844 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanmış; 7/11/1982’de halkoylamasına sunulduktan sonra 9/11/1982
tarihli ve 17863 Mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yeniden yayımlanmıştır.
b) 17/5/1987 tarihli ve 3361 sayılı Kanunla yapılan Anayasa
değişiklikleri, 6/9/1987 tarihinde yapılan halkoylaması sonucu kabul edilmiş ve
buna ilişkin 9/9/1987 tarihli ve 398 sayılı Yüksek Seçim Kurulu Kararı
12/9/1987 tarihli ve 19572 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır.
c) 7/5/2010 tarihli ve 5982 sayılı Kanun ile yapılan Anayasa değişiklikleri
12/9/2010 tarihinde halkoylamasına sunularak kabul edilmiş, buna ilişkin
22/9/2010 tarihli ve 846 sayılı Yüksek Seçim Kurulu Kararı 23/9/2010 tarihli ve
27708 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır.
ç) 21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı Kanun ile yapılan Anayasa
değişiklikleri 16/4/2017 tarihinde halkoylamasına sunularak kabul edilmiş, buna
ilişkin 27/4/2017 tarihli ve 663 sayılı Yüksek Seçim Kurulu Kararı 27/4/2017
tarihli ve 30050 Mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır.
(2) Anayasanın
Başlangıç metni 23/7/1995 tarihli ve 4121 sayılı Kanunun 1 inci maddesi ile
değiştirilmiştir.
Kuvvetler
ayrımının, Devlet organları arasında üstünlük sıralaması anlamına gelmeyip,
belli Devlet yetki ve görevlerinin kullanılmasından ibaret ve bununla sınırlı
medeni bir işbölümü ve işbirliği olduğu ve üstünlüğün ancak Anayasa ve
kanunlarda bulunduğu;
Hiçbir faaliyetin Türk milli
menfaatlerinin, Türk varlığının, Devleti ve ülkesiyle bölünmezliği esasının,
Türklüğün tarihi ve manevi değerlerinin, Atatürk milliyetçiliği, ilke ve
inkılapları ve medeniyetçiliğinin karşısında korunma göremeyeceği ve laiklik
ilkesinin gereği olarak kutsal din duygularının, Devlet işlerine ve politikaya
kesinlikle karıştırılamayacağı; (1)
Her Türk vatandaşının bu Anayasadaki temel hak ve
hürriyetlerden eşitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanarak milli kültür,
medeniyet ve hukuk düzeni içinde onurlu bir hayat sürdürme ve maddi ve manevi
varlığını bu yönde geliştirme hak ve yetkisine doğuştan sahip olduğu;
Topluca Türk vatandaşlarının milli
gurur ve iftiharlarda, milli sevinç ve kederlerde, milli varlığa karşı hak ve
ödevlerde, nimet ve külfetlerde ve millet hayatının her türlü tecellisinde
ortak olduğu, birbirinin hak ve hürriyetlerine kesin saygı, karşılıklı içten sevgi
ve kardeşlik duygularıyla ve
"Yurtta sulh, cihanda sulh" arzu ve inancı içinde, huzurlu bir
hayat talebine hakları bulunduğu;
FİKİR,
İNANÇ VE KARARIYLA anlaşılmak, sözüne ve ruhuna bu yönde saygı ve mutlak
sadakatle yorumlanıp uygulanmak üzere.
TÜRK
MİLLETİ TARAFINDAN, demokrasiye aşık Türk evlatlarının vatan ve millet
sevgisine emanet ve tevdi olunur.
BİRİNCİ KISIM
GENEL ESASLAR
I.
Devletin şekli
Madde 1 – Türkiye Devleti bir
Cumhuriyettir.
II. Cumhuriyetin nitelikleri
Madde 2 – Türkiye Cumhuriyeti,
toplumun huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına
saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere
dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devletidir.
III. Devletin bütünlüğü, Resmî dili,
bayrağı, milli marşı ve başkenti
Madde 3 – Türkiye Devleti,
ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir.
Bayrağı,
şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır.
Milli
marşı "İstiklal Marşı"dır.
Başkenti
Ankara'dır.
IV. Değiştirilemeyecek hükümler
Madde 4 – Anayasanın 1 inci
maddesindeki Devletin şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile, 2 nci
maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3 üncü maddesi hükümleri
değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 3/10/2001
tarihli ve 4709 sayılı Kanunun 1 inci maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Hiçbir
düşünce ve mülahazanın” ibaresi “Hiçbir faaliyetin” şeklinde değiştirilmiştir.
131
V.
Devletin temel amaç ve görevleri
Madde 5 – Devletin temel amaç ve görevleri, Türk milletinin bağımsızlığını ve
bütünlüğünü, ülkenin bölünmezliğini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak,
kişilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluğunu sağlamak; kişinin temel hak
ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak
surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın
maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya
çalışmaktır.
VI. Egemenlik
Madde 6 – Egemenlik, kayıtsız
şartsız Milletindir.
Türk
Milleti, egemenliğini, Anayasanın koyduğu esaslara göre, yetkili organları
eliyle kullanır.
Egemenliğin
kullanılması, hiçbir surette hiçbir kişiye, zümreye veya sınıfa bırakılamaz.
Hiçbir kimse veya organ kaynağını Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi
kullanamaz.
VII. Yasama yetkisi
Madde 7 – Yasama yetkisi Türk
Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez.
VIII. Yürütme yetkisi ve görevi
Madde 8 – Yürütme yetkisi ve
görevi, Cumhurbaşkanı (…)(1) tarafından, Anayasaya ve kanunlara
uygun olarak kullanılır ve yerine getirilir.(1)
IX.
Yargı yetkisi (2)
Madde
9 – Yargı yetkisi, Türk
Milleti adına bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılır.
X. Kanun önünde eşitlik
Madde 10 – Herkes, dil, ırk,
renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri
sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir.
(Ek fıkra: 7/5/2004-5170/1 md.) Kadınlar
ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesini
sağlamakla yükümlüdür. (Ek cümle:
7/5/2010-5982/1 md.) Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı
olarak yorumlanamaz.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/1 md.) Çocuklar,
yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve
gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz.
Hiçbir
kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz.
Devlet
organları ve idare makamları bütün işlemlerinde (…)(3) kanun önünde
eşitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlar.(3)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı
Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “ve Bakanlar Kurulu” ibaresi
madde metninden çıkarılmıştır.
(2) 21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı
Kanunun 1 inci maddesiyle, bu maddede yer alan “bağımsız” ibaresinden sonra
gelmek üzere “ve tarafsız” ibaresi eklenmiştir.
(3) 9/2/2008 tarihli ve 5735 sayılı
Kanunun 1 inci maddesiyle, bu fıkraya “bütün işlemlerinde” ibaresinden sonra
gelmek üzere “ve her türlü kamu hizmetlerinden yararlanılmasında” ibaresi
eklenmiştir. Daha sonra bu ibare; Anayasa Mahkemesinin 5/6/2008 tarihli ve E.:
2008/16, K.: 2008/116 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir.
132
XI. Anayasanın bağlayıcılığı ve üstünlüğü
Madde 11 – Anayasa hükümleri,
yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve
kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır.
Kanunlar
Anayasaya aykırı olamaz.
İKİNCİ KISIM
TEMEL HAKLAR VE ÖDEVLER
BİRİNCİ BÖLÜM
Genel Hükümler
I.
Temel hak ve hürriyetlerin niteliği
Madde 12 – Herkes, kişiliğine
bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.
Temel
hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve
sorumluluklarını da ihtiva eder.
II. Temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması
Madde 13 – (Değişik: 3/10/2001-4709/2 md.)
Temel hak ve hürriyetler, özlerine
dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere
bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanın
sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine
ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.
III.
Temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılamaması
Madde 14 – (Değişik:
3/10/2001-4709/3 md.)
Anayasada yer alan hak ve
hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü
bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyeti ortadan
kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz.
Anayasa hükümlerinden hiçbiri,
Devlete veya kişilere, Anayasayla
tanınan temel hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden
daha geniş şekilde sınırlandırılmasını amaçlayan bir faaliyette bulunmayı
mümkün kılacak şekilde yorumlanamaz.
Bu
hükümlere aykırı faaliyette bulunanlar hakkında uygulanacak müeyyideler,
kanunla düzenlenir.
IV.
Temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının durdurulması
Madde 15 – Savaş, seferberlik
(…)(1) veya olağanüstü hallerde, milletlerarası hukuktan doğan
yükümlülükler ihlal edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde temel hak
ve hürriyetlerin kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar
için Anayasada öngörülen güvencelere aykırı tedbirler alınabilir.(1)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı
Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “, sıkıyönetim” ibaresi madde
metninden çıkarılmıştır.
133
Birinci fıkrada belirlenen
durumlarda da, savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler (…)(1)
dışında, kişinin yaşama hakkına, maddi ve manevi varlığının bütünlüğüne
dokunulamaz; kimse din, vicdan, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz
ve bunlardan dolayı suçlanamaz; suç ve cezalar geçmişe yürütülemez; suçluluğu
mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz.(1)
V. Yabancıların durumu
Madde 16 – Temel hak ve
hürriyetler, yabancılar için, milletlerarası hukuka uygun olarak kanunla
sınırlanabilir.
İKİNCİ BÖLÜM
Kişinin Hakları ve Ödevleri
I. Kişinin dokunulmazlığı, maddi ve manevi
varlığı
Madde 17 – Herkes, yaşama,
maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir.
Tıbbi
zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne
dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz.
Kimseye
işkence ve eziyet yapılamaz; kimse insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya
veya muameleye tabi tutulamaz.
(…)(2)
meşru müdafaa hali, yakalama ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi, bir
tutuklu veya hükümlünün kaçmasının önlenmesi, bir ayaklanma veya isyanın
bastırılması (…)(3) veya olağanüstü hallerde yetkili merciin verdiği
emirlerin uygulanması sırasında silah kullanılmasına kanunun cevaz verdiği
zorunlu durumlarda meydana gelen öldürme fiilleri, birinci fıkra hükmü
dışındadır.(2)(3)
II. Zorla çalıştırma yasağı
Madde 18 – Hiç kimse zorla
çalıştırılamaz. Angarya yasaktır.
Şekil
ve şartları kanunla düzenlenmek üzere hükümlülük veya tutukluluk süreleri
içindeki çalıştırmalar; olağanüstü hallerde vatandaşlardan istenecek hizmetler;
ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaşlık ödevi
niteliğindeki beden ve fikir çalışmaları, zorla çalıştırma sayılmaz.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 7/5/2004
tarihli ve 5170 sayılı Kanunun 2 nci maddesiyle, bu fıkrada yer alan “ile, ölüm
cezalarının infazı” ibaresi madde metninden çıkartılmıştır.
(2) 7/5/2004
tarihli ve 5170 sayılı Kanunun 3 üncü maddesiyle, bu fıkranın başında geçen,
“Mahkemelerce verilen ölüm cezalarının yerine getirilmesi hali ile” ibaresi
madde metninden çıkartılmıştır.
(3) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “, sıkıyönetim”
ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
134
III. Kişi hürriyeti ve güvenliği
Madde 19 – Herkes, kişi
hürriyeti ve güvenliğine sahiptir.
Şekil
ve şartları kanunda gösterilen:
Mahkemelerce
verilmiş hürriyeti kısıtlayıcı cezaların ve güvenlik tedbirlerinin yerine
getirilmesi; bir mahkeme kararının veya kanunda öngörülen bir yükümlülüğün
gereği olarak ilgilinin yakalanması veya tutuklanması; bir küçüğün gözetim
altında ıslahı veya yetkili merci önüne çıkarılması için verilen bir kararın yerine
getirilmesi; toplum için tehlike teşkil eden bir akıl hastası, uyuşturucu madde
veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalık yayabilecek bir kişinin bir
müessesede tedavi, eğitim veya ıslahı için kanunda belirtilen esaslara uygun
olarak alınan tedbirin yerine getirilmesi; usulüne aykırı şekilde ülkeye girmek
isteyen veya giren, ya da hakkında sınır dışı etme yahut geri verme kararı
verilen bir kişinin yakalanması veya tutuklanması; halleri dışında kimse
hürriyetinden yoksun bırakılamaz.
Suçluluğu
hakkında kuvvetli belirti bulunan kişiler, ancak kaçmalarını, delillerin
yokedilmesini veya değiştirilmesini önlemek maksadıyla veya bunlar gibi
tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunda gösterilen diğer hallerde hakim kararıyla
tutuklanabilir. Hakim kararı olmadan yakalama, ancak suçüstü halinde veya
gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabilir; bunun şartlarını kanun
gösterir.
Yakalanan
veya tutuklanan kişilere, yakalama veya tutuklama sebepleri ve haklarındaki
iddialar herhalde yazılı ve bunun hemen mümkün olmaması halinde sözlü olarak
derhal, toplu suçlarda en geç hakim huzuruna çıkarılıncaya kadar bildirilir.
(Değişik birinci cümle:
3/10/2001-4709/4 md.) Yakalanan
veya tutuklanan kişi, tutulma yerine en
yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç en geç kırksekiz saat
ve toplu olarak işlenen suçlarda en çok
dört gün içinde hâkim önüne çıkarılır. Kimse, bu süreler geçtikten sonra hakim
kararı olmaksızın hürriyetinden yoksun bırakılamaz. Bu süreler olağanüstü hal
(…)(1) ve savaş hallerinde
uzatılabilir.(1)
(Değişik fıkra: 3/10/2001-4709/4 md.)
Kişinin yakalandığı veya tutuklandığı, yakınlarına derhal bildirilir.
Tutuklanan
kişilerin, makul süre içinde yargılanmayı ve soruşturma veya kovuşturma
sırasında serbest bırakılmayı isteme hakları vardır. Serbest bırakılma
ilgilinin yargılama süresince duruşmada hazır bulunmasını veya hükmün yerine
getirilmesini sağlamak için bir güvenceye bağlanabilir.
Her
ne sebeple olursa olsun, hürriyeti kısıtlanan kişi, kısa sürede durumu hakkında
karar verilmesini ve bu kısıtlamanın kanuna aykırılığı halinde hemen serbest
bırakılmasını sağlamak amacıyla yetkili bir yargı merciine başvurma hakkına
sahiptir.
(Değişik: 3/10/2001-4709/4 md.) Bu esaslar dışında bir işleme tâbi tutulan kişilerin
uğradıkları zarar, tazminat hukukunun genel prensiplerine göre, Devletçe
ödenir.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “,
sıkıyönetim” ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
135
IV. Özel hayatın gizliliği ve korunması
A.
Özel hayatın gizliliği
Madde 20 – Herkes, özel
hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel
hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz. (Mülga üçüncü cümle: 3/10/2001-4709/5 md.) (…)
(Değişik fıkra: 3/10/2001-4709/5
md.) Millî
güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel
ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması
sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak, usulüne göre verilmiş hâkim
kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan
hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin
üstü, özel kâğıtları ve eşyası aranamaz ve bunlara el konulamaz. Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli
hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırksekiz saat
içinde açıklar; aksi halde, el koyma kendiliğinden kalkar.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/2 md.) Herkes, kendisiyle ilgili kişisel verilerin
korunmasını isteme hakkına sahiptir. Bu hak; kişinin kendisiyle ilgili kişisel
veriler hakkında bilgilendirilme, bu verilere erişme, bunların düzeltilmesini
veya silinmesini talep etme ve amaçları doğrultusunda kullanılıp
kullanılmadığını öğrenmeyi de kapsar. Kişisel veriler, ancak kanunda öngörülen
hallerde veya kişinin açık rızasıyla işlenebilir. Kişisel verilerin korunmasına
ilişkin esas ve usuller kanunla düzenlenir.
B. Konut dokunulmazlığı
Madde 21 – (Değişik:
3/10/2001-4709/6 md.)
Kimsenin konutuna dokunulamaz. Millî
güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel
ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması
sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak usulüne göre verilmiş hâkim
kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan
hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin
konutuna girilemez, arama yapılamaz ve buradaki eşyaya el konulamaz. Yetkili
merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim,
kararını el koymadan itibaren kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, el
koyma kendiliğinden kalkar.
C. Haberleşme hürriyeti
Madde 22 – (Değişik: 3/10/2001-4709/7 md.)
Herkes, haberleşme hürriyetine sahiptir. Haberleşmenin gizliliği esastır.
Millî güvenlik, kamu düzeni, suç
işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya
başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına
bağlı olarak usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere
bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış
merciin yazılı emri bulunmadıkça; haberleşme engellenemez ve gizliliğine
dokunulamaz. Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin
onayına sunulur. Hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde,
karar kendiliğinden kalkar.
İstisnaların uygulanacağı kamu kurum
ve kuruluşları kanunda belirtilir.
136
V. Yerleşme ve seyahat hürriyeti
Madde 23 – Herkes, yerleşme
ve seyahat hürriyetine sahiptir.
Yerleşme
hürriyeti, suç işlenmesini önlemek, sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak,
sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek ve kamu mallarını korumak;
Seyahat
hürriyeti, suç soruşturma ve kovuşturması sebebiyle ve suç işlenmesini önlemek;
Amaçlarıyla
kanunla sınırlanabilir.
(Değişik fıkra: 7/5/2010-5982/3 md.) Vatandaşın yurt dışına çıkma hürriyeti, ancak suç
soruşturması veya kovuşturması sebebiyle hâkim kararına bağlı olarak
sınırlanabilir.
Vatandaş
sınır dışı edilemez ve yurda girme hakkından yoksun bırakılamaz.
VI.
Din ve vicdan hürriyeti
Madde 24 – Herkes, vicdan,
dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.
14
üncü madde hükümlerine aykırı olmamak şartıyla ibadet, dini ayin ve törenler
serbesttir.
Kimse,
ibadete, dini ayin ve törenlere katılmaya, dini inanç ve kanaatlerini
açıklamaya zorlanamaz; dini inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve
suçlanamaz.
Din
ve ahlak eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din
kültürü ve ahlak öğretimi ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu
dersler arasında yer alır. Bunun dışındaki din eğitim ve öğretimi ancak,
kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlıdır.
Kimse,
Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel düzenini kısmen de olsa,
din kurallarına dayandırma veya siyasi veya kişisel çıkar yahut nüfuz sağlama
amacıyla her ne suretle olursa olsun dini veya din duygularını yahut dince
kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.
VII. Düşünce ve kanaat hürriyeti
Madde 25 – Herkes, düşünce ve kanaat
hürriyetine sahiptir.
Her
ne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya
zorlanamaz; düşünce kanaatleri sebebiyle kınanamaz ve suçlanamaz.
VIII. Düşünceyi açıklama ve yayma
hürriyeti
Madde 26 – Herkes, düşünce ve kanaatlerini
söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına veya toplu olarak açıklama ve
yayma hakkına sahiptir. Bu hürriyet Resmî makamların müdahalesi olmaksızın
haber veya fikir almak ya da vermek serbestliğini de kapsar. Bu fıkra hükmü,
radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan yayımların izin
sistemine bağlanmasına engel değildir.
Bu
hürriyetlerin kullanılması, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenliği,
Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğünün korunması, suçların önlenmesi, suçluların
cezalandırılması, Devlet sırrı olarak usulünce belirtilmiş bilgilerin
açıklanmaması, başkalarının şöhret veya haklarının, özel ve aile hayatlarının
yahut kanunun öngördüğü meslek sırlarının korunması veya yargılama görevinin
gereğine uygun olarak yerine getirilmesi amaçlarıyla sınırlanabilir. (1)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 3/10/2001
tarihli ve 4709 sayılı Kanunun 9 uncu maddesiyle, bu fıkraya “Bu hürriyetlerin
kullanılması,” ibaresinden sonra gelmek üzere “millî güvenlik, kamu düzeni,
kamu güvenliği, Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin ülkesi ve milleti
ile bölünmez bütünlüğünün korunması,” ibaresi eklenmiştir.
137
(Mülga fıkra: 3/10/2001-4709/9 md.)
Haber ve düşünceleri yayma
araçlarının kullanılmasına ilişkin düzenleyici hükümler, bunların yayımını
engellememek kaydıyla, düşünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin sınırlanması
sayılmaz.
(Ek fıkra: 3/10/2001-4709/9 md.) Düşünceyi
açıklama ve yayma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve
usuller kanunla düzenlenir.
IX. Bilim ve sanat hürriyeti
Madde 27 – Herkes, bilim ve sanatı serbestçe
öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma hakkına
sahiptir.
Yayma
hakkı, Anayasanın 1 inci, 2 nci ve 3 üncü maddeleri hükümlerinin
değiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılamaz.
Bu
madde hükmü yabancı yayınların ülkeye girmesi ve dağıtımının kanunla
düzenlenmesine engel değildir.
X. Basın ve yayımla ilgili hükümler
A. Basın hürriyeti
Madde 28 – Basın hürdür, sansür edilemez.
Basımevi kurmak izin alma ve mali teminat yatırma şartına bağlanamaz.
(Mülga ikinci fıkra: 3/10/2001-4709/10 md.)
Devlet,
basın ve haber alma hürriyetlerini sağlayacak tedbirleri alır.
Basın
hürriyetinin sınırlanmasında, Anayasanın 26 ve 27 nci maddeleri hükümleri
uygulanır.
Devletin
iç ve dış güvenliğini, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü tehdit eden
veya suç işlemeye ya da ayaklanma veya isyana teşvik eder nitelikte olan veya
Devlete ait gizli bilgilere ilişkin bulunan her türlü haber veya yazıyı,
yazanlar veya bastıranlar veya aynı amaçla, basanlar, başkasına verenler, bu
suçlara ait kanun hükümleri uyarınca sorumlu olurlar. Tedbir yolu ile dağıtım
hakim kararıyle; gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunun açıkça
yetkili kıldığı merciin emriyle önlenebilir. Dağıtımı önleyen yetkili merci, bu
kararını en geç yirmidört saat içinde yetkili hakime bildirir. Yetkili hakim bu
kararı en geç kırksekiz saat içinde onaylamazsa, dağıtımı önleme kararı hükümsüz
sayılır.
Yargılama
görevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesi için, kanunla belirtilecek
sınırlar içinde, hakim tarafından verilen kararlar saklı kalmak üzere, olaylar
hakkında yayım yasağı konamaz.
Süreli
veya süresiz yayınlar, kanunun gösterdiği suçların soruşturma veya
kovuşturmasına geçilmiş olması hallerinde hakim kararıyla; Devletin ülkesi ve
milletiyle bölünmez bütünlüğünün, milli güvenliğin, kamu düzeninin, genel
ahlakın korunması ve suçların önlenmesi bakımından gecikmesinde sakınca bulunan
hallerde de kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle toplatılabilir.
Toplatma kararı veren yetkili merci, bu kararını en geç yirmidört saat içinde
yetkili hakime bildirir; hakim bu kararı en geç kırksekiz saat içinde
onaylamazsa, toplatma kararı hükümsüz sayılır.
Süreli
veya süresiz yayınların suç soruşturma veya kovuşturması sebebiyle zapt ve
müsaderesinde genel hükümler uygulanır.
138
Türkiye'de yayımlanan süreli
yayınlar, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, Cumhuriyetin temel
ilkelerine, milli güvenliğe ve genel ahlaka aykırı yayımlardan mahkum olma
halinde, mahkeme kararıyla geçici olarak kapatılabilir. Kapatılan süreli
yayının açıkça devamı niteliğini taşıyan her türlü yayın yasaktır; bunlar hakim
kararıyla toplatılır.
B.
Süreli ve süresiz yayın hakkı
Madde 29 – Süreli veya
süresiz yayın önceden izin alma ve mali teminat yatırma şartına bağlanamaz.
Süreli
yayın çıkarabilmek için kanunun gösterdiği bilgi ve belgelerin, kanunda
belirtilen yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgelerin kanuna
aykırılığının tesbiti halinde yetkili merci, yayının durdurulması için
mahkemeye başvurur.
Süreli
yayınların çıkarılması, yayım şartları, mali kaynakları ve gazetecilik mesleği
ile ilgili esaslar kanunla düzenlenir. Kanun, haber, düşünce ve kanaatlerin
serbestçe yayımlanmasını engelleyici veya zorlaştırıcı siyasal, ekonomik, mali
ve teknik şartlar koyamaz.
Süreli
yayınlar, Devletin ve diğer kamu tüzelkişilerinin veya bunlara bağlı kurumların araç ve imkanlarından eşitlik
esasına göre yararlanır.
C. Basın araçlarının korunması
Madde 30- (Değişik: 7/5/2004-5170/4 md.)
Kanuna
uygun şekilde basın işletmesi olarak kurulan basımevi ve eklentileri ile basın
araçları, suç aleti olduğu gerekçesiyle zapt ve müsadere edilemez veya
işletilmekten alıkonulamaz.
D. Kamu tüzel kişilerinin elindeki
basın dışı kitle haberleşme araçlarından yararlanma hakkı
Madde 31 – Kişiler ve siyasi
partiler, kamu tüzel kişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme ve yayım
araçlarından yararlanma hakkına sahiptir. Bu yararlanmanın şartları ve usulleri
kanunla düzenlenir.
(Değişik fıkra: 3/10/2001-4709/11
md.) Kanun, millî
güvenlik, kamu düzeni, genel ahlâk ve sağlığın korunması sebepleri dışında,
halkın bu araçlarla haber almasını, düşünce ve kanaatlere ulaşmasını ve
kamuoyunun serbestçe oluşmasını engelleyici kayıtlar koyamaz.
E. Düzeltme ve cevap hakkı
Madde 32 – Düzeltme ve cevap
hakkı, ancak kişilerin haysiyet ve şereflerine dokunulması veya kendileriyle
ilgili gerçeğe aykırı yayınlar yapılması hallerinde tanınır ve kanunla
düzenlenir.
Düzeltme
ve cevap yayımlanmazsa, yayımlanmasının gerekip gerekmediğine hakim tarafından
ilgilinin müracaat tarihinden itibaren en geç yedi gün içerisinde karar
verilir.
XI. Toplantı hak ve hürriyetleri
A. Dernek kurma hürriyeti
Madde 33 – (Değişik: 3/10/2001-4709/12 md.)
Herkes, önceden izin almaksızın
dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten çıkma hürriyetine sahiptir.
Hiç kimse bir derneğe üye olmaya ve
dernekte üye kalmaya zorlanamaz.
Dernek kurma hürriyeti ancak, millî
güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk
ile başkalarının hürriyetlerinin korunması sebepleriyle ve kanunla
sınırlanabilir.
139
Dernek kurma hürriyetinin
kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunda gösterilir.
Dernekler, kanunun öngördüğü
hallerde hâkim kararıyla kapatılabilir veya faaliyetten alıkonulabilir. Ancak,
millî güvenliğin, kamu düzeninin, suç işlenmesini veya suçun devamını önlemenin
yahut yakalamanın gerektirdiği hallerde gecikmede sakınca varsa, kanunla bir
merci, derneği faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin kararı,
yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını
kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu idarî karar kendiliğinden
yürürlükten kalkar.
Birinci fıkra hükmü, Silahlı
Kuvvetler ve kolluk kuvvetleri mensuplarına ve görevlerinin gerektirdiği ölçüde
Devlet memurlarına kanunla sınırlamalar getirilmesine engel değildir.
Bu madde hükümleri vakıflarla ilgili
olarak da uygulanır.
B. Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme
hakkı
Madde 34 – (Değişik:
3/10/2001-4709/13 md.)
Herkes,
önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü
düzenleme hakkına sahiptir.
Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı
ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç
işlenmesinin önlenmesi, genel sağlığın ve genel ahlâkın veya başkalarının hak
ve özgürlüklerinin korunması amacıyla ve kanunla sınırlanabilir.
Toplantı ve gösteri yürüyüşü
düzenleme hakkının kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunda
gösterilir.
XII. Mülkiyet hakkı
Madde 35 – Herkes, mülkiyet
ve miras haklarına sahiptir.
Bu
haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir.
Mülkiyet
hakkının kullanılması toplum yararına aykırı olamaz.
XIII.
Hakların korunması ile ilgili hükümler
A. Hak arama hürriyeti
Madde 36 – Herkes, meşru
vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya
davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir. (1)
Hiçbir
mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz.
B. Kanuni hakim güvencesi
Madde 37 – Hiç kimse kanunen
tabi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılamaz.
Bir
kimseyi kanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarma sonucunu
doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz.
C. Suç ve cezalara ilişkin esaslar
Madde 38 – Kimse, işlendiği
zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı
cezalandırılamaz; kimseye suçu işlediği zaman kanunda o suç için konulmuş olan
cezadan daha ağır bir ceza verilemez.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 3/10/2001
tarihli ve 4709 sayılı Kanunun 14 üncü maddesiyle, bu fıkraya “savunma”
ibaresinden sonra gelmek üzere “ile adil yargılanma” ibaresi eklenmiştir.
140
Suç ve ceza zamanaşımı ile ceza
mahkumiyetinin sonuçları konusunda da yukarıdaki fıkra uygulanır.
Ceza
ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.
Suçluluğu
hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlu sayılamaz.
Hiç
kimse kendisini ve kanunda gösterilen yakınlarını suçlayan bir beyanda
bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz.
(Ek fıkra: 3/10/2001-4709/15 md.) Kanuna aykırı olarak elde edilmiş
bulgular, delil olarak kabul edilemez.
Ceza
sorumluluğu şahsidir.
(Ek fıkra: 3/10/2001-4709/15 md.) Hiç kimse, yalnızca sözleşmeden
doğan bir yükümlülüğü yerine getirememesinden dolayı özgürlüğünden
alıkonulamaz.
(Ek fıkra: 3/10/2001-4709/15 md;
Mülga fıkra: 7/5/2004-5170/5 md.)
(Değişik onuncu fıkra: 7/5/2004-5170/5 md.)
Ölüm cezası ve genel müsadere cezası verilemez.
İdare,
kişi hürriyetinin kısıtlanması sonucunu doğuran bir müeyyide uygulayamaz.
Silahlı Kuvvetlerin iç düzeni bakımından bu hükme kanunla istisnalar
getirilebilir.
(Değişik son fıkra: 7/5/2004-5170/5 md.) Uluslararası
Ceza Divanına taraf olmanın gerektirdiği yükümlülükler hariç olmak üzere
vatandaş, suç sebebiyle yabancı bir ülkeye verilemez.
XIV. İspat hakkı
Madde 39 – Kamu görev ve
hizmetinde bulunanlara karşı, bu görev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili
olarak yapılan isnatlardan dolayı açılan hakaret davalarında, sanık, isnadın
doğruluğunu ispat hakkına sahiptir. Bunun dışındaki hallerde ispat isteminin
kabulü, ancak isnat olunan fiilin doğru olup olmadığının anlaşılmasında kamu
yararı bulunmasına veya şikayetçinin ispata razı olmasına bağlıdır.
XV. Temel hak ve hürriyetlerin korunması
Madde 40 – Anayasa ile
tanınmış hak ve hürriyetleri ihlal edilen herkes, yetkili makama
geciktirilmeden başvurma imkanının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir.
(Ek fıkra: 3/10/2001-4709/16 md.) Devlet, işlemlerinde, ilgili kişilerin hangi kanun
yolları ve mercilere başvuracağını ve sürelerini belirtmek zorundadır.
Kişinin,
Resmî görevliler tarafından vaki haksız işlemler sonucu uğradığı zarar da,
kanuna göre, Devletçe tazmin edilir. Devletin sorumlu olan ilgili görevliye
rücu hakkı saklıdır.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler
I. Ailenin korunması ve çocuk hakları (1)
Madde 41 – Aile, Türk
toplumunun temelidir ve eşler arasında eşitliğe dayanır. (2)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
maddenin kenar başlığı “I. Ailenin korunması” iken, 7/5/2010 tarihli ve 5982
sayılı Kanunun 4 üncü maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
(2) 3/10/2001
tarihli ve 4709 sayılı Kanunun 17 nci
maddesiyle bu fıkranın sonuna “ve eşler arasında eşitliğe dayanır”
ibaresi eklenmiştir.
140-1
Devlet, ailenin huzur ve refahı ile
özellikle ananın ve çocukların korunması ve aile planlamasının öğretimi ile
uygulanmasını sağlamak için gerekli tedbirleri alır, teşkilatı kurar.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/4 md.) Her çocuk, korunma ve bakımdan yararlanma, yüksek
yararına açıkça aykırı olmadıkça, ana ve babasıyla kişisel ve doğrudan ilişki
kurma ve sürdürme hakkına sahiptir.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/4 md.) Devlet,
her türlü istismara ve şiddete karşı çocukları koruyucu tedbirleri alır.
II.
Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi
Madde 42 – Kimse, eğitim ve
öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz.
Öğrenim
hakkının kapsamı kanunla tespit edilir ve düzenlenir.
Eğitim
ve öğretim, Atatürk ilkeleri ve inkılapları doğrultusunda, çağdaş bilim ve
eğitim esaslarına göre, Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Bu
esaslara aykırı eğitim ve öğretim yerleri açılamaz.
Eğitim
ve öğretim hürriyeti, Anayasaya sadakat borcunu ortadan kaldırmaz.
İlköğretim
kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunludur ve Devlet okullarında
parasızdır.
Özel
ilk ve orta dereceli okulların bağlı olduğu esaslar, Devlet okulları ile
erişilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenlenir.
(Ek fıkra: 9/2/2008-5735/2 md.; İptal: Anayasa Mahkemesinin 5/6/2008
tarihli ve E.: 2008/16, K.: 2008/116 sayılı Kararı ile. )
Devlet,
maddi imkanlardan yoksun başarılı öğrencilerin, öğrenimlerini sürdürebilmeleri
amacı ile burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar. Devlet, durumları
sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri
alır.
Eğitim
ve öğretim kurumlarında sadece eğitim, öğretim, araştırma ve inceleme ile
ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faaliyetler her ne suretle olursa olsun
engellenemez.
Türkçeden
başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına ana
dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez. Eğitim ve öğretim kurumlarında
okutulacak yabancı diller ile yabancı dille eğitim ve öğretim yapan okulların
tabi olacağı esaslar kanunla düzenlenir. Milletlerarası andlaşma hükümleri
saklıdır.
III. Kamu yararı
A.
Kıyılardan yararlanma
Madde 43 – Kıyılar, Devletin
hüküm ve tasarrufu altındadır.
Deniz,
göl ve akarsu kıyılarıyla, deniz ve göllerin kıyılarını çevreleyen sahil
şeritlerinden yararlanmada öncelikle kamu yararı gözetilir.
Kıyılarla
sahil şeritlerinin, kullanılış amaçlarına göre derinliği ve kişilerin bu
yerlerden yararlanma imkan ve şartları kanunla düzenlenir.
B. Toprak mülkiyeti
Madde 44 – Devlet, toprağın
verimli olarak işletilmesini korumak ve geliştirmek, erozyonla kaybedilmesini
önlemek ve topraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçilikle uğraşan
köylüye toprak sağlamak amacıyla gerekli tedbirleri alır. Kanun, bu amaçla,
değişik tarım bölgeleri ve çeşitlerine göre toprağın genişliğini tesbit
edebilir. Topraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçiye toprak
sağlanması, üretimin düşürülmesi, ormanların küçülmesi ve diğer toprak ve
yeraltı servetlerinin azalması sonucunu doğuramaz.
140-2
Bu amaçla dağıtılan topraklar
bölünemez, miras hükümleri dışında başkalarına devredilemez ve ancak dağıtılan
çiftçilerle mirasçıları tarafından işletilebilir. Bu şartların kaybı halinde,
dağıtılan toprağın Devletçe geri alınmasına ilişkin esaslar kanunla düzenlenir.
C. Tarım, hayvancılık ve bu üretim
dallarında çalışanların korunması
Madde 45 – Devlet, tarım
arazileri ile çayır ve mer'aların amaç dışı kullanılmasını ve tahribini
önlemek, tarımsal üretim planlaması ilkelerine uygun olarak bitkisel ve
hayvansal üretimi artırmak maksadıyla, tarım ve hayvancılıkla uğraşanların
işletme araç ve gereçlerinin ve diğer girdilerinin sağlanmasını kolaylaştırır.
Devlet,
bitkisel ve hayvansal ürünlerin değerlendirilmesi ve gerçek değerlerinin
üreticinin eline geçmesi için gereken tedbirleri alır.
D.
Kamulaştırma
Madde 46 – (Değişik:
3/10/2001-4709/18 md.)
Devlet ve kamu tüzel kişileri; kamu
yararının gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla,
özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını, kanunla
gösterilen esas ve usullere göre, kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde idarî
irtifaklar kurmaya yetkilidir.
Kamulaştırma bedeli ile kesin hükme
bağlanan artırım bedeli nakden ve peşin olarak ödenir. Ancak, tarım reformunun
uygulanması, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskân projelerinin
gerçekleştirilmesi, yeni ormanların yetiştirilmesi, kıyıların korunması ve
turizm amacıyla kamulaştırılan toprakların bedellerinin ödenme şekli kanunla
gösterilir. Kanunun taksitle ödemeyi öngörebileceği bu hallerde, taksitlendirme
süresi beş yılı aşamaz; bu takdirde taksitler eşit olarak ödenir.
Kamulaştırılan topraktan, o toprağı
doğrudan doğruya işleten küçük çiftçiye ait olanlarının bedeli, her halde peşin
ödenir.
İkinci fıkrada öngörülen taksitlendirmelerde
ve herhangi bir sebeple ödenmemiş kamulaştırma bedellerinde kamu alacakları
için öngörülen en yüksek faiz uygulanır.
E.
Devletleştirme ve Özelleştirme (1)
Madde 47 – Kamu hizmeti
niteliği taşıyan özel teşebbüsler, kamu yararının zorunlu kıldığı hallerde
devletleştirilebilir.
Devletleştirme
gerçek karşılığı üzerinden yapılır. Gerçek karşılığın hesaplanma tarzı ve
usulleri kanunla düzenlenir.
(Ek fıkra: 13/8/1999-4446/1 md.)
Devletin, kamu iktisadi teşebbüslerinin ve diğer kamu tüzelkişilerinin
mülkiyetinde bulunan işletme ve varlıkların özelleştirilmesine ilişkin esas ve
usuller kanunla gösterilir.
(Ek fıkra: 13/8/1999-4446/1 md.)
Devlet, kamu iktisadi teşebbüsleri ve diğer kamu tüzelkişileri tarafından
yürütülen yatırım ve hizmetlerden hangilerinin özel hukuk sözleşmeleri ile
gerçek veya tüzelkişilere yaptırabileceği veya devredebileceği kanunla
belirlenir.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
maddenin kenar başlığı “E. Devletleştirme” iken, 13/8/1999 tarihli ve 4446
sayılı Kanunun 1 inci maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
141
IV. Çalışma ve sözleşme hürriyeti
Madde 48 – Herkes, dilediği
alanda çalışma ve sözleşme hürriyetlerine sahiptir. Özel teşebbüsler kurmak
serbesttir.
Devlet,
özel teşebbüslerin milli ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlara uygun
yürümesini, güvenlik ve kararlılık içinde çalışmasını sağlayacak tedbirleri
alır.
V.
Çalışma ile ilgili hükümler
A.
Çalışma hakkı ve ödevi
Madde 49 – Çalışma, herkesin
hakkı ve ödevidir.
(Değişik fıkra: 3/10/2001-4709/19 md.) Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek,
çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı
desteklemek, işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve
çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır.
(Mülga fıkra: 3/10/2001-4709/19 md.)
B. Çalışma şartları ve dinlenme
hakkı
Madde 50 – Kimse, yaşına,
cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz.
Küçükler
ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından
özel olarak korunurlar.
Dinlenmek,
çalışanların hakkıdır.
Ücretli hafta ve bayram tatili ile
ücretli yıllık izin hakları ve şartları kanunla düzenlenir.
C. Sendika kurma hakkı
Madde 51 – (Değişik:
3/10/2001-4709/20 md.)
Çalışanlar ve işverenler, üyelerinin
çalışma ilişkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve
geliştirmek için önceden izin almaksızın sendikalar ve üst kuruluşlar kurma,
bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten serbestçe çekilme haklarına sahiptir.
Hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayrılmaya zorlanamaz.
Sendika kurma hakkı ancak, millî
güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk
ile başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebepleriyle ve kanunla
sınırlanabilir.
Sendika kurma hakkının
kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunda gösterilir.
(Mülga dördüncü fıkra: 7/5/2010-5982/5 md.)
İşçi niteliği taşımayan kamu
görevlilerinin bu alandaki haklarının kapsam, istisna ve sınırları gördükleri
hizmetin niteliğine uygun olarak kanunla düzenlenir.
Sendika ve üst kuruluşlarının
tüzükleri, yönetim ve işleyişleri, Cumhuriyetin temel niteliklerine ve
demokrasi esaslarına aykırı olamaz.
D.
Sendikal faaliyet
Madde 52 – (Mülga:
23/7/1995-4121/3 md.)
VI. Toplu iş sözleşmesi, grev hakkı
ve lokavt
A. Toplu iş sözleşmesi ve toplu sözleşme
hakkı (1)
Madde 53 – İşçiler ve
işverenler, karşılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma
şartlarını düzenlemek amacıyla toplu iş sözleşmesi yapma hakkına sahiptirler.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu maddenin kenar başlığı “A. Toplu iş sözleşmesi hakkı” iken,
7/5/2010 tarihli ve 5982 sayılı Kanunun 6 ncı maddesiyle metne işlendiği
şekilde değiştirilmiştir.
142
Toplu
iş sözleşmesinin nasıl yapılacağı kanunla düzenlenir.
(Ek fıkra: 23/7/1995-4121/4 md.; Mülga
üçüncü fıkra: 7/5/2010-5982/6 md.)
(Mülga dördüncü fıkra: 7/5/2010-5982/6 md.)
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/6 md.) Memurlar ve diğer kamu görevlileri,
toplu sözleşme yapma hakkına sahiptirler.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/6 md.) Toplu
sözleşme yapılması sırasında uyuşmazlık çıkması halinde taraflar Kamu
Görevlileri Hakem Kuruluna başvurabilir. Kamu Görevlileri Hakem Kurulu
kararları kesindir ve toplu sözleşme hükmündedir.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/6 md.) Toplu
sözleşme hakkının kapsamı, istisnaları, toplu sözleşmeden yararlanacaklar,
toplu sözleşmenin yapılma şekli, usulü ve yürürlüğü, toplu sözleşme
hükümlerinin emeklilere yansıtılması, Kamu Görevlileri Hakem Kurulunun teşkili,
çalışma usul ve esasları ile diğer hususlar kanunla düzenlenir.
B. Grev hakkı ve lokavt
Madde 54 – Toplu iş
sözleşmesinin yapılması sırasında, uyuşmazlık çıkması halinde işçiler grev
hakkına sahiptirler. Bu hakkın
kullanılmasının ve işverenin lokavta başvurmasının usul ve şartları ile kapsam
ve istisnaları kanunla düzenlenir.
Grev
hakkı ve lokavt iyiniyet kurallarına aykırı tarzda, toplum zararına ve milli
serveti tahrip edecek şekilde kullanılamaz.
(Mülga üçüncü fıkra: 7/5/2010-5982/7 md.)
Grev
ve lokavtın yasaklanabileceği veya ertelenebileceği haller ve işyerleri kanunla
düzenlenir.
Grev
ve lokavtın yasaklandığı hallerde veya ertelendiği durumlarda ertelemenin
sonunda, uyuşmazlık Yüksek Hakem Kurulunca çözülür. Uyuşmazlığın her safhasında
taraflar da anlaşarak Yüksek Hakem Kuruluna başvurabilir. Yüksek Hakem
Kurulunun kararları kesindir ve toplu iş sözleşmesi hükmündedir.
Yüksek
hakem kurulunun kuruluş ve görevleri kanunla düzenlenir.
(Mülga yedinci fıkra: 7/5/2010-5982/7 md.)
Greve
katılmayanların işyerinde çalışmaları, greve katılanlar tarafından hiç bir
şekilde engellenemez.
VII.
Ücrette adalet sağlanması
Madde 55 – Ücret emeğin
karşılığıdır.
Devlet,
çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer
sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alır.
(Değişik fıkra: 3/10/2001-4709/21
md.) Asgarî
ücretin tespitinde çalışanların geçim şartları ile ülkenin ekonomik durumu da
gözönünde bulundurulur.
VIII.
Sağlık, çevre ve konut
A.
Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması
Madde 56 – Herkes, sağlıklı
ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir.
Çevreyi
geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve
vatandaşların ödevidir.
Devlet,
herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve
madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek
amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler.
143
Devlet, bu görevini kamu ve özel
kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek
yerine getirir.
Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine
getirilmesi için kanunla genel sağlık sigortası kurulabilir.
B. Konut hakkı
Madde 57 – Devlet, şehirlerin özelliklerini ve çevre şartlarını gözeten bir planlama
çerçevesinde, konut ihtiyacını karşılayacak tedbirleri alır, ayrıca toplu konut
teşebbüslerini destekler.
IX.
Gençlik ve spor
A.Gençliğin korunması
Madde 58 – Devlet, istiklal
ve Cumhuriyetimizin emanet edildiği gençlerin müsbet ilmin ışığında, Atatürk
ilke ve inkılapları doğrultusunda ve Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez
bütünlüğünü ortadan kaldırmayı amaç edinen görüşlere karşı yetişme ve
gelişmelerini sağlayıcı tedbirleri alır.
Devlet,
gençleri alkol düşkünlüğünden, uyuşturucu maddelerden, suçluluk, kumar ve
benzeri kötü alışkanlıklardan ve cehaletten korumak için gerekli tedbirleri
alır.
B. Sporun geliştirilmesi ve
tahkim (1)
Madde 59 – Devlet, her
yaştaki Türk vatandaşlarının beden ve ruh sağlığını geliştirecek tedbirleri
alır, sporun kitlelere yayılmasını teşvik eder.
Devlet
başarılı sporcuyu korur.
(Ek fıkra: 17/3/2011-6214/1 md.) Spor federasyonlarının spor faaliyetlerinin yönetimine
ve disiplinine ilişkin kararlarına karşı ancak zorunlu tahkim yoluna
başvurulabilir. Tahkim kurulu kararları kesin olup bu kararlara karşı hiçbir
yargı merciine başvurulamaz.
X. Sosyal güvenlik hakları
A. Sosyal güvenlik hakkı
Madde 60 – Herkes, sosyal
güvenlik hakkına sahiptir.
Devlet,
bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar.
B. Sosyal güvenlik bakımından özel olarak
korunması gerekenler:
Madde 61 – Devlet harp ve
vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle, malül ve gazileri korur ve toplumda
kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlar.
Devlet,
sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirleri
alır.
Yaşlılar,
Devletçe korunur, Yaşlılara Devlet yardımı ve sağlanacak diğer haklar ve
kolaylıklar kanunla düzenlenir.
Devlet,
korunmaya muhtaç çocukların topluma kazandırılması için her türlü tedbiri alır.
Bu
amaçlarla gerekli teşkilat ve tesisleri kurar veya kurdurur.
C. Yabancı ülkelerde çalışan Türk
vatandaşları
Madde 62 – Devlet, yabancı
ülkelerde çalışan Türk vatandaşlarının aile birliğinin, çocuklarının
eğitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin sağlanması,
anavatanla bağlarının korunması ve yurda dönüşlerinde yardımcı olunması için
gereken tedbirleri alır.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
maddenin kenar başlığı “B. Sporun
geliştirilmesi” iken, 17/3/2011 tarihli ve 6214 sayılı Kanunun 1 inci
maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
144
XI. Tarih, kültür ve tabiat
varlıklarının korunması
Madde 63 – Devlet, tarih,
kültür ve tabiat varlıklarının ve değerlerinin korunmasını sağlar, bu amaçla destekleyici ve teşvik edici tedbirleri alır.
Bu
varlıklar ve değerlerden özel mülkiyet konusu olanlara getirilecek sınırlamalar
ve bu nedenle hak sahiplerine yapılacak yardımlar ve tanınacak muafiyetler
kanunla düzenlenir.
XII.
Sanatın ve sanatçının korunması
Madde 64 – Devlet, sanat
faaliyetlerini ve sanatçıyı korur. Sanat eserlerinin ve sanatçının korunması,
değerlendirilmesi, desteklenmesi ve sanat sevgisinin yayılması için gereken
tedbirleri alır.
XIII. Devletin iktisadi ve sosyal
ödevlerinin sınırları (1)
Madde 65 – (Değişik:
3/10/2001-4709/22 md.)
Devlet,
sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen görevlerini, bu görevlerin
amaçlarına uygun öncelikleri gözeterek malî kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde
yerine getirir.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Siyasi Haklar ve Ödevler
I.
Türk vatandaşlığı
Madde 66 – Türk Devletine
vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türktür.
Türk babanın veya Türk ananın çocuğu
Türktür. (Mülga ikinci cümle:
3/10/2001-4709/23 md.) (…)
Vatandaşlık,
kanunun gösterdiği şartlarla kazanılır ve ancak kanunda belirtilen hallerde
kaybedilir.
Hiçbir
Türk, vatana bağlılıkla bağdaşmayan bir eylemde bulunmadıkça vatandaşlıktan
çıkarılamaz.
Vatandaşlıktan
çıkarma ile ilgili karar ve işlemlere karşı yargı yolu kapatılamaz.
II. Seçme, seçilme ve siyasi faaliyette
bulunma hakları
Madde 67 – Vatandaşlar,
kanunda gösterilen şartlara uygun olarak seçme, seçilme ve bağımsız olarak veya
bir siyasi parti içinde siyasi faaliyette bulunma ve halkoylamasına katılma
hakkına sahiptir.
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/5 md.)
Seçimler ve halkoylaması serbest, eşit, gizli, tek dereceli, genel oy, açık
sayım ve döküm esaslarına göre, yargı yönetim ve denetimi altında yapılır.
Ancak, yurt dışında bulunan Türk vatandaşlarının oy hakkını kullanabilmeleri
amacıyla kanun, uygulanabilir tedbirleri belirler.
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/5 md.)
Onsekiz yaşını dolduran her Türk vatandaşı seçme ve halkoylamasına katılma
haklarına sahiptir.
Bu
hakların kullanılması kanunla düzenlenir.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
maddenin kenar başlığı “XIII. Sosyal
ve ekonomik hakların sınırı” iken, 3/10/2001 tarihli ve 4709 sayılı Kanunun 22
nci maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
145
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/5 md.) Silah altında bulunan er ve erbaşlar ile askeri
öğrenciler, taksirli suçlardan hüküm giyenler hariç ceza infaz kurumlarında bulunan hükümlüler oy kullanamazlar. Ceza
infaz kurumları ve tutuk evlerinde oy kullanılması ve oyların sayım ve
dökümünde seçim emniyeti açısından alınması gerekli tedbirler Yüksek Seçim
Kurulu tarafından tespit edilir ve görevli hakimin yerinde yönetim ve denetimi
altında yapılır.(1)
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/5
md.) Seçim
kanunları, temsilde adalet ve yönetimde istikrar ilkelerini bağdaştıracak biçimde
düzenlenir.
(Ek
fıkra: 3/10/2001-4709/24 md.) Seçim
kanunlarında yapılan değişiklikler, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren
bir yıl içinde yapılacak seçimlerde uygulanmaz.
III. Siyasi partilerle ilgili hükümler
A. Parti kurma, partilere girme ve partilerden
ayrılma (2)
Madde 68 – (Değişik:
23/7/1995-4121/6 md.)
Vatandaşlar,
siyasi parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve partilerden ayrılma
hakkına sahiptir. Parti üyesi olabilmek için onsekiz yaşını doldurmuş olmak
gerekir.
Siyasi
partiler, demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.
Siyasi
partiler önceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve kanun hükümleri
içerisinde faaliyetlerini sürdürürler.
Siyasi
partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, Devletin bağımsızlığına, ülkesi
ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, eşitlik ve hukuk devleti
ilkelerine, millet egemenliğine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz;
sınıf veya zümre diktatörlüğünü veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve
yerleştirmeyi amaçlayamaz; suç işlenmesini teşvik edemez.
Hakimler
ve savcılar, Sayıştay dahil yüksek yargı organları mensupları, kamu kurum ve
kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri, yaptıkları hizmet bakımından
işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri, Silahlı Kuvvetler mensupları
ile yükseköğretim öncesi öğrencileri siyasi partilere üye olamazlar.
Yüksek öğretim elemanlarının siyasi
partilere üye olmaları ancak kanunla düzenlenebilir. Kanun bu elemanların,
siyasi partilerin merkez organları dışında kalan parti görevi almalarına cevaz
veremez ve parti üyesi yüksek öğretim elemanlarının yüksek öğretim kurumlarında
uyacakları esasları belirler.
Yüksek öğretim öğrencilerinin siyasi
partilere üye olabilmelerine ilişkin esaslar kanunla düzenlenir
Siyasi
partilere, Devlet, yeterli düzeyde ve hakça mali yardım yapar. Partilere
yapılacak yardımın, alacakları üye aidatının ve bağışların tabi olduğu esaslar
kanunla düzenlenir.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 3/10/2001
tarihli ve 4709 sayılı Kanunun 24 üncü maddesiyle, bu fıkrada yer alan “askerî
öğrenciler,” ibaresinden sonra gelmek üzere “taksirli suçlardan hüküm giyenler
hariç” ibaresi eklenmiş ve aynı fıkrada yer alan “bulunan tutukluların seçme
haklarını kullanmalarında” ibaresi, “oy kullanılması ve” şeklinde
değiştirilmiştir.
(2) Bu
maddenin kenar başlığı “A. Parti kurma, partilere girme ve partilerden çıkma”
iken, 23/7/1995 tarihli ve 4121 sayılı Kanunun 6 ncı maddesi ile metne
işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
146
B. Siyasi partilerin uyacakları esaslar
Madde 69 – (Değişik: 23/7/1995-4121/7 md.)
Siyasi
partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve çalışmaları demokrasi
ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanması kanunla düzenlenir.
Siyasi
partiler, ticari faaliyetlere girişemezler.
Siyasi
partilerin gelir ve giderlerinin amaçlarına uygun olması gereklidir. Bu kuralın
uygulanması kanunla düzenlenir. Anayasa Mahkemesince siyasi partilerin mal
edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluğunun tespiti, bu hususun
denetim yöntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar kanunda
gösterilir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim görevini yerine getirirken
Sayıştaydan yardım sağlar. Anayasa Mahkemesinin bu denetim sonunda vereceği
kararlar kesindir.
Siyasi
partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının açacağı dava üzerine
Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara bağlanır.
Bir
siyasi partinin tüzüğü ve programının 68 inci maddenin dördüncü fıkrası
hükümlerine aykırı bulunması halinde temelli kapatma kararı verilir.
Bir siyasi
partinin 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı eylemlerinden
ötürü temelli kapatılmasına, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin işlendiği bir
odak haline geldiğinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi halinde karar
verilir. (Ek cümle: 3/10/2001-4709/25
md.) Bir siyasî parti, bu nitelikteki fiiller o partinin üyelerince yoğun
bir şekilde işlendiği ve bu durum o partinin büyük kongre veya genel başkan
veya merkez karar veya yönetim organları veya Türkiye Büyük Millet Meclisindeki
grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendiği
yahut bu fiiller doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde
işlendiği takdirde, söz konusu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır.
(Ek fıkra: 3/10/2001-4709/25 md.) Anayasa Mahkemesi, yukarıdaki fıkralara göre temelli
kapatma yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre ilgili siyasî partinin
Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına karar verebilir.
Temelli kapatılan bir parti bir
başka ad altında kurulamaz.
Bir
siyasi partinin temelli kapatılmasına beyan veya faaliyetleriyle sebep olan
kurucuları dahil üyeleri, Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin kesin
kararının Resmî Gazetede gerekçeli olarak yayımlanmasından başlayarak beş yıl
süreyle bir başka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve deneticisi olamazlar.
Yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve
Türk uyrukluğunda olmayan gerçek ve tüzel kişilerden maddi yardım alan siyasi
partiler temelli olarak kapatılır.
(Değişik fıkra: 3/10/2001-4709/25 md.)
Siyasî partilerin kuruluş ve çalışmaları, denetlenmeleri, kapatılmaları ya da
Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları ile siyasî
partilerin ve adayların seçim harcamaları ve usulleri yukarıdaki esaslar çerçevesinde
kanunla düzenlenir.
IV. Kamu hizmetlerine girme hakkı
A. Hizmete girme
Madde 70 – Her Türk, kamu
hizmetlerine girme hakkına sahiptir.
Hizmete
alınmada, görevin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir ayırım
gözetilemez.
146-1
B. Mal bildirimi
Madde 71– Kamu hizmetine
girenlerin mal bildiriminde bulunmaları ve bu bildirimlerin tekrarlanma
süreleri kanunla düzenlenir. Yasama ve yürütme organlarında görev alanlar,
bundan istisna edilemez.
V.
Vatan hizmeti
Madde 72 – Vatan hizmeti, her
Türkün hakkı ve ödevidir. Bu hizmetin Silahlı Kuvvetlerde veya kamu kesiminde
ne şekilde yerine getirileceği veya getirilmiş sayılacağı kanunla düzenlenir.
VI.
Vergi ödevi
Madde 73 – Herkes, kamu
giderlerini karşılamak üzere, mali gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür.
Vergi
yükünün adaletli ve dengeli dağılımı, maliye politikasının sosyal amacıdır.
Vergi,
resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler kanunla konulur, değiştirilir veya
kaldırılır.
Vergi,
resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin muaflık, istisnalar ve
indirimleriyle oranlarına ilişkin hükümlerinde kanunun belirttiği yukarı ve
aşağı sınırlar içinde değişiklik yapmak yetkisi Cumhurbaşkanına verilebilir.(1)
VII. Dilekçe, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkı (2)
Madde 74 – Vatandaşlar ve
karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye’de ikamet eden yabancılar
kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikayetleri hakkında, yetkili
makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazı ile başvurma hakkına sahiptir.(3)
Kendileriyle ilgili başvurmaların
sonucu gecikmeksizin, dilekçe sahiplerine yazılı olarak bildirilir.(4)
(Mülga üçüncü fıkra: 7/5/2010-5982/8 md.)
(Ek
fıkra: 7/5/2010-5982/8 md.) Herkes, bilgi edinme ve kamu
denetçisine başvurma hakkına sahiptir.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/8 md.) Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına bağlı olarak
kurulan Kamu Denetçiliği Kurumu idarenin işleyişiyle ilgili şikâyetleri
inceler.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Bakanlar
Kuruluna” ibaresi “Cumhurbaşkanına” şeklinde değiştirilmiştir.
(2) Bu
maddenin kenar başlığı “VII. Dilekçe
hakkı” iken, 7/5/2010 tarihli ve 5982 sayılı Kanunun 8 inci maddesiyle metne
işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
(3) 3/10/2001
tarihli ve 4709 sayılı Kanunun 26 ncı maddesiyle, bu fıkraya
"Vatandaşlar" ibaresinden sonra gelmek üzere "ve karşılıklılık
esası gözetilmek kaydıyla Türkiye'de ikamet eden yabancılar" ibaresi
eklenmiştir.
(4) 3/10/2001
tarihli ve 4709 sayılı Kanunun 26 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan
"sonucu" ibaresinden sonra gelmek üzere "gecikmeksizin"
ibaresi eklenmiştir.
146-2
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/8 md.) Kamu
Başdenetçisi Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından gizli oyla dört yıl için
seçilir. İlk iki oylamada üye tamsayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye
tamsayısının salt çoğunluğu aranır. Üçüncü oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa,
bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama yapılır; dördüncü
oylamada en fazla oy alan aday seçilmiş olur.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/8 md.) Bu maddede sayılan hakların kullanılma biçimi, Kamu
Denetçiliği Kurumunun kuruluşu, görevi, çalışması, inceleme sonucunda yapacağı
işlemler ile Kamu Başdenetçisi ve kamu denetçilerinin nitelikleri, seçimi ve
özlük haklarına ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.
ÜÇÜNCÜ KISIM
CUMHURİYETİN TEMEL ORGANLARI
BİRİNCİ BÖLÜM
Yasama
I. Türkiye Büyük Millet Meclisi
A. Kuruluşu:
Madde 75 – (Değişik:
23/7/1995-4121/8 md.)
Türkiye
Büyük Millet Meclisi genel oyla seçilen altıyüz milletvekilinden oluşur.(1)
B.
Milletvekili seçilme yeterliliği
Madde 76 – Onsekiz yaşını dolduran her Türk milletvekili seçilebilir.(2)
En az ilkokul mezunu olmayanlar,
kısıtlılar, askerlikle ilişiği olanlar, kamu hizmetinden yasaklılar, taksirli
suçlar hariç toplam bir yıl veya daha fazla hapis ile ağır hapis cezasına hüküm
giymiş olanlar; zimmet, ihtilas, irtikap, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık,
sahtecilik, inancı kötüye kullanma, dolanlı iflas gibi yüz kızartıcı suçlarla,
kaçakçılık, Resmî ihale ve alım satımlara fesat karıştırma, Devlet sırlarını
açığa vurma, terör eylemlerine katılma ve bu gibi eylemleri tahrik ve teşvik
suçlarından biriyle hüküm giymiş olanlar, affa uğramış olsalar bile
milletvekili seçilemezler.(3)(4)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 2 nci maddesiyle, bu fıkrada yer alan
“beşyüzelli” ibaresi “altıyüz” şeklinde değiştirilmiştir.
(2) 13/10/2006
tarihli ve 5551 sayılı Kanunun 1 inci maddesiyle, bu fıkrada geçen “Otuz”
ibaresi “Yirmibeş” şeklinde değiştirilmiş, daha sonra 21/1/2017 tarihli ve 6771
sayılı Kanunun 3 üncü maddesiyle sözğ geçen “Yirmibeş” ibaresi “Onsekiz”
şeklinde değiştirilmiştir.
(3) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 3 üncü maddesiyle bu fıkrada yer alan “yükümlü
olduğu askerlik hizmetini yapmamış olanlar,” ibaresi “askerlikle ilişiği
olanlar,” şeklinde değiştirilmiştir.
(4) 7/12/2002
tarihli ve 4777 sayılı Kanunun 1 inci maddesiyle, bu fıkrada yer alan
“ideolojik veya anarşik eylemlere” ibaresi, “terör eylemlerine” şeklinde
değiştirilmiştir.
147
Hakimler ve savcılar, yüksek yargı
organları mensupları, yükseköğretim kurumlarındaki öğretim elemanları,
Yükseköğretim Kurulu üyeleri, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki
görevlileri ile yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu
görevlileri ve Silahlı Kuvvetler mensupları, görevlerinden çekilmedikçe, aday
olamazlar ve milletvekili seçilemezler.
C. Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Cumhurbaşkanının seçim dönemi (1)
Madde 77 – (Değişik:
21/1/2017-6771/4 md.)
Türkiye Büyük Millet Meclisi ve
Cumhurbaşkanlığı seçimleri beş yılda bir aynı günde yapılır.
Süresi biten milletvekili yeniden
seçilebilir.
Cumhurbaşkanlığı seçiminde birinci
oylamada gerekli çoğunluğun sağlanamaması halinde 101 inci maddedeki usule göre
ikinci oylama yapılır.
D. Seçimlerin geriye bırakılması ve ara
seçimler (2)
Madde 78 – Savaş sebebiyle
yeni seçimlerin yapılmasına imkan görülmezse, Türkiye Büyük Millet Meclisi,
seçimlerin bir yıl geriye bırakılmasına karar verebilir.
Geri
bırakma sebebi ortadan kalkmamışsa, erteleme kararındaki usule göre bu işlem
tekrarlanabilir.
Türkiye
Büyük Millet Meclisi üyeliklerinde boşalma olması halinde, ara seçime gidilir.
Ara seçim, her seçim döneminde bir defa yapılır ve genel seçimden otuz ay
geçmedikçe ara seçime gidilemez. Ancak, boşalan üyeliklerin sayısı, üye
tamsayısının yüzde beşini bulduğu hallerde, ara seçimlerinin üç ay içinde
yapılmasına karar verilir.
Genel
seçimlere bir yıl kala, ara seçimi yapılamaz.
(Ek fıkra: 27/12/2002-4777/2 md.) Yukarıda
yazılı hallerden ayrı olarak, bir ilin veya seçim çevresinin, Türkiye Büyük
Millet Meclisinde üyesinin kalmaması halinde, boşalmayı takip eden doksan
günden sonraki ilk Pazar günü ara seçim yapılır. Bu fıkra gereği yapılacak
seçimlerde Anayasanın 127 nci maddesinin üçüncü fıkrası hükmü uygulanmaz.
E.
Seçimlerin genel yönetim ve denetimi
Madde 79 – Seçimler, yargı
organlarının genel yönetim ve denetimi altında yapılır.
Seçimlerin
başlamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ile
ilgili bütün işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden sonra
seçim konularıyla ilgili bütün yolsuzlukları, şikayet ve itirazları inceleme ve
kesin karara bağlama ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin seçim
tutanaklarını ve Cumhurbaşkanlığı seçim tutanaklarını kabul etme görevi Yüksek
Seçim Kurulunundur. Yüksek Seçim Kurulunun kararları aleyhine başka bir mercie
başvurulamaz.(3)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
maddenin kenar başlığı “ C.
Türkiye Büyük Millet Meclisinin seçim dönemi” iken, 21/1/2017 tarihli ve 6771
sayılı Kanunun 4 üncü maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
(2) Bu
maddenin kenar başlığı “D. Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin geriye
bırakılması ve ara seçimleri” iken, 21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16
ncı maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
(3) 31/5/2007
tarihli ve 5678 sayılı Kanunun 2 nci maddesiyle, bu fıkrada geçen “seçim
tutanaklarını” ibaresinden sonra gelmek üzere “ve Cumhurbaşkanlığı seçimi
tutanaklarını” ibaresi eklenmiştir.
148
Yüksek
Seçim Kurulunun ve diğer seçim kurullarının görev ve yetkileri kanunla
düzenlenir.
Yüksek
Seçim Kurulu yedi asıl ve dört yedek üyeden oluşur. Üyelerin altısı Yargıtay,
beşi Danıştay Genel Kurullarınca kendi üyeleri arasından üye tamsayılarının
salt çoğunluğunun gizli oyu ile seçilir. Bu üyeler, salt çoğunluk ve gizli oyla
aralarından bir başkan ve bir başkanvekili seçerler.
Yüksek
Seçim Kuruluna Yargıtay ve Danıştaydan seçilmiş üyeler arasından ad çekme ile
ikişer yedek üye ayrılır. Yüksek Seçim Kurulu Başkanı ve Başkanvekili ad
çekmeye girmezler.
Anayasa
değişikliklerine ilişkin kanunların halkoyuna sunulması, Cumhurbaşkanının halk
tarafından seçilmesi, işlemlerinin genel yönetim ve denetimi de milletvekili
seçimlerinde uygulanan hükümlere göre olur.(1)
F. Üyelikle ilgili hükümler
1.
Milletin temsili
Madde 80 – Türkiye Büyük
Millet Meclisi üyeleri, seçildikleri bölgeyi veya kendilerini seçenleri değil,
bütün Milleti temsil ederler.
2. Andiçme
Madde 81 – Türkiye Büyük
Millet Meclisi üyeleri, göreve başlarken aşağıdaki şekilde andiçerler:
"Devletin
varlığı ve bağımsızlığını vatanın ve milletin bölünmez bütünlüğünü, milletin
kayıtsız ve şartsız egemenliğini koruyacağıma; hukukun üstünlüğüne, demokratik
ve laik Cumhuriyete ve Atatürk ilke ve inkılaplarına bağlı kalacağıma; toplumun
huzur ve refahı, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde herkesin insan
haklarından ve temel hürriyetlerden yararlanması ülküsünden ve Anayasaya
sadakattan ayrılmayacağıma; büyük Türk milleti önünde namusum ve şerefim
üzerine andiçerim".
3. Üyelikle bağdaşmayan işler
Madde 82 – Türkiye Büyük
Millet Meclisi üyeleri, Devlet ve diğer kamu tüzel kişilerinde ve bunlara bağlı
kuruluşlarda; Devletin veya diğer kamu tüzelkişilerinin doğrudan doğruya ya da
dolaylı olarak katıldığı teşebbüs ve ortaklıklarda; özel gelir kaynakları ve
özel imkanları kanunla sağlanmış kamu yararına çalışan derneklerin ve Devletten
yardım sağlayan ve vergi muafiyeti olan vakıfların, kamu kurumu niteliğindeki
meslek kuruluşları ile sendikalar ve bunların üst kuruluşlarının ve
katıldıkları teşebbüs veya ortaklıkların yönetim ve denetim kurullarında görev
alamazlar, vekili olamazlar, herhangi bir taahhüt işini doğrudan veya dolaylı
olarak kabul edemezler, temsilcilik ve hakemlik yapamazlar.
Türkiye
Büyük Millet Meclisi üyeleri, yürütme organının teklif, inha, atama veya
onamasına bağlı Resmî veya özel herhangi bir işle görevlendirilemezler. (Mülga ikinci cümle: 21/1/2017-6771/16 md.)
(…)
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliği
ile bağdaşmayan diğer görev ve işler kanunla düzenlenir.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 31/5/2007
tarihli ve 5678 sayılı Kanunun 2 nci maddesiyle, bu fıkrada geçen “halkoyuna
sunulması” ibaresinden sonra gelmek üzere “, Cumhurbaşkanının halk tarafından
seçilmesi” eklenmiştir.
149
4. Yasama dokunulmazlığı
Madde 83 – Türkiye Büyük
Millet Meclisi üyeleri, Meclis çalışmalarındaki oy ve sözlerinden, Mecliste
ileri sürdükleri düşüncelerden, o oturumdaki Başkanlık Divanının teklifi
üzerine Meclisce başka bir karar alınmadıkça bunları Meclis dışında tekrarlamak
ve açığa vurmaktan sorumlu tutulamazlar.
Seçimden
önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen bir milletvekili, Meclisin
kararı olmadıkça tutulamaz, sorguya çekilemez, tutuklanamaz ve yargılanamaz.
Ağır cezayı gerektiren suçüstü hali ve seçimden önce soruşturmasına başlanılmış
olmak kaydıyla Anayasanın 14 üncü maddesindeki durumlar bu hükmün dışındadır.
Ancak, bu halde yetkili makam durumu hemen ve doğrudan doğruya Türkiye Büyük
Millet Meclisine bildirmek zorundadır.
Türkiye
Büyük Millet Meclisi üyesi hakkında, seçiminden önce veya sonra verilmiş bir
ceza hükmünün yerine getirilmesi, üyelik sıfatının sona ermesine bırakılır;
üyelik süresince zamanaşımı işlemez.
Tekrar
seçilen milletvekili hakkında soruşturma ve kovuşturma, Meclisin yeniden
dokunulmazlığını kaldırmasına bağlıdır.
Türkiye
Büyük Millet Meclisindeki siyasi parti gruplarınca, yasama dokunulmazlığı ile
ilgili görüşme yapılamaz ve karar alınamaz.
5. Milletvekilliğinin düşmesi (1)
Madde 84 – (Değişik:
23/7/1995-4121/9 md.)
İstifa
eden milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesi, istifanın geçerli olduğu
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlık Divanınca tespit edildikten sonra,
Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunca kararlaştırılır.
Milletvekilliğinin
kesin hüküm giyme veya kısıtlanma halinde düşmesi, bu husustaki kesin mahkeme
kararının Genel Kurula bildirilmesiyle olur.
82 nci maddeye göre
milletvekilliğiyle bağdaşmayan bir görev veya hizmeti sürdürmekte ısrar eden
milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesine, yetkili komisyonun bu durumu
tespit eden raporu üzerine Genel Kurul gizli oyla karar verir.
Meclis
çalışmalarına özürsüz veya izinsiz olarak bir ay içerisinde toplam beş birleşim
günü katılmayan milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesine, durumun Meclis
Başkanlık Divanınca tespit edilmesi üzerine,
Genel Kurulca üye tamsayısının salt çoğunluğunun oyuyla karar verilebilir.
(Mülga son fıkra: 7/5/2010-5982/9 md.)
6. İptal istemi
Madde 85 – (Değişik:
23/7/1995-4121/10 md.)
Yasama
dokunulmazlığının kaldırılmasına veya milletvekilliğinin düşmesine 84 üncü
maddenin birinci, üçüncü veya dördüncü fıkralarına göre karar verilmiş olması
hallerinde, Meclis Genel Kurulu kararının alındığı tarihten başlayarak yedi gün
içerisinde ilgili milletvekili veya bir diğer milletvekili, kararın, Anayasaya,
kanuna veya İçtüzüğe aykırılığı iddiasıyla iptali için Anayasa Mahkemesine
başvurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptal istemini onbeş gün içerisinde kesin
karara bağlar.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
maddenin kenar başlığı, “5. Üyeliğin düşmesi” iken, 23/7/1995 tarihli ve 4121
sayılı Kanunun 9 uncu maddesi ile metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
150
7.
Ödenek ve yolluklar
Madde 86 – (Değişik birinci
cümle: 21/11/2001-4720/1 md.) Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin
ödenek, yolluk ve emeklilik işlemleri kanunla düzenlenir. Ödeneğin aylık tutarı en yüksek Devlet memurunun almakta olduğu
miktarı, yolluk da ödenek miktarının yarısını aşamaz. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri ile bunların
emeklileri T.C. Emekli Sandığı ile ilgilendirilirler ve üyeliği sona erenlerin
istekleri halinde ilgileri devam eder.(1)
Türkiye
Büyük Millet Meclisi üyelerine ödenecek ödenek ve yolluklar, kendilerine T.C.
Emekli Sandığı tarafından bağlanan
emekli aylığı ve benzeri ödemelerin kesilmesini gerektirmez.(2)
Ödenek ve yollukların en çok üç
aylığı önceden ödenebilir.
II. Türkiye Büyük Millet Meclisinin
görev ve yetkileri
A. Genel olarak
Madde
87 – (Değişik: 21/1/2017-6771/5 md.)
Türkiye
Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkileri, kanun koymak, değiştirmek ve
kaldırmak; bütçe ve kesinhesap kanun tekliflerini görüşmek ve kabul etmek; para
basılmasına ve savaş ilânına karar vermek; milletlerarası andlaşmaların
onaylanmasını uygun bulmak, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının beşte
üç çoğunluğunun kararı ile genel ve özel af ilânına karar vermek ve Anayasanın
diğer maddelerinde öngörülen yetkileri kullanmak ve görevleri yerine
getirmektir.
B. Kanunların teklif edilmesi ve görüşülmesi (3)
Madde 88 – Kanun teklif
etmeye (…)(3) milletvekilleri yetkilidir.
Kanun
(…)(3) tekliflerinin Türkiye
Büyük Millet Meclisinde görüşülme usul ve esasları içtüzükle düzenlenir.
C. Kanunların Cumhurbaşkanınca yayımlanması
Madde 89 – Cumhurbaşkanı,
Türkiye Büyük Millet Meclisince kabul edilen kanunları onbeş gün içinde
yayımlar.
Yayımlanmasını kısmen veya tamamen uygun bulmadığı
kanunları, bir daha görüşülmek üzere, bu hususta gösterdiği gerekçe ile
birlikte aynı süre içinde, Türkiye Büyük Millet Meclisine geri gönderir. (Ek cümle: 3/10/2001-4709/29 md.) Cumhurbaşkanınca
kısmen uygun bulunmama durumunda, Türkiye Büyük Millet Meclisi sadece uygun
bulunmayan maddeleri görüşebilir. Bütçe kanunları bu hükme tabi değildir.(4)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/11/2001
tarihli ve 4720 sayılı Kanunun 1 inci maddesiyle, bu fıkranın sonuna “Türkiye
Büyük Millet Meclisi üyeleri ile bunların emeklileri T.C. Emekli Sandığı ile
ilgilendirilirler ve üyeliği sona erenlerin istekleri halinde ilgileri devam
eder.” ibaresi eklenmiştir.
(2) 21/11/2001
tarihli ve 4720 sayılı Kanunun 1 inci maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Sosyal
güvenlik kuruluşları” ibaresi “T.C. Emekli Sandığı” olarak değiştirilmiştir.
(3) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu maddenin birinci
fıkrasında yer alan “Bakanlar Kurulu ve” ibaresi ile ikinci fıkrasında yer alan
“tasarı ve” ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
(4) 3/10/2001
tarihli ve 4709 sayılı Kanunun 29 uncu maddesiyle, bu fıkraya
"Yayımlanmasını" ibaresinden sonra gelmek üzere "kısmen veya
tamamen" ibaresi eklenmiştir.
151
Türkiye
Büyük Millet Meclisi, geri gönderilen kanunu üye tamsayısının salt çoğunluğuyla
aynen kabul ederse, kanun Cumhurbaşkanınca yayımlanır; Meclis, geri gönderilen
kanunda yeni bir değişiklik yaparsa, Cumhurbaşkanı değiştirilen kanunu tekrar
Meclise geri gönderebilir.(1)
Anayasa
değişikliklerine ilişkin hükümler saklıdır.
D. Milletlerarası andlaşmaları uygun bulma
Madde 90 – Türkiye Cumhuriyeti
adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kuruluşlarla yapılacak
andlaşmaların onaylanması, Türkiye Büyük Millet Meclisinin onaylamayı bir
kanunla uygun bulmasına bağlıdır.
Ekonomik,
ticari veya teknik ilişkileri düzenleyen ve süresi bir yılı aşmayan
andlaşmalar, Devlet Maliyesi bakımından bir yüklenme getirmemek, kişi hallerine
ve Türklerin yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmamak şartıyla,
yayımlanma ile yürürlüğe konabilir. Bu takdirde bu andlaşmalar, yayımlarından
başlayarak iki ay içinde Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgisine sunulur.
Milletlerarası
bir andlaşmaya dayanan uygulama andlaşmaları ile kanunun verdiği yetkiye
dayanılarak yapılan ekonomik, ticari, teknik veya idari andlaşmaların Türkiye
Büyük Millet Meclisince uygun bulunması zorunluğu yoktur; ancak, bu fıkraya
göre yapılan ekonomik, ticari veya özel kişilerin haklarını ilgilendiren
andlaşmalar, yayımlanmadan yürürlüğe konulamaz.
Türk kanunlarına değişiklik getiren her türlü
andlaşmaların yapılmasında birinci fıkra hükmü uygulanır.
Usulüne göre yürürlüğe konulmuş
Milletlerarası andlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya
aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. (Ek cümle: 7/5/2004-5170/7 md.) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş
temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı
konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda
milletlerarası andlaşma hükümleri esas alınır.
E. Kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi
verme
Madde 91 – (Mülga: 21/1/2017-6771/16
md.)
F.
Savaş hali ilanı ve silahlı kuvvet kullanılmasına izin verme
Madde 92 – Milletlerarası hukukun meşru saydığı
hallerde savaş hali ilanına ve Türkiye'nin taraf olduğu milletlerarası
andlaşmaların veya milletlerarası nezaket kurallarının gerektirdiği haller
dışında, Türk Silahlı Kuvvetlerinin yabancı ülkelere gönderilmesine veya
yabancı silahlı kuvvetlerin Türkiye'de bulunmasına izin verme yetkisi Türkiye
Büyük Millet Meclisinindir.
Türkiye
Büyük Millet Meclisi tatilde veya ara vermede iken ülkenin ani bir silahlı
saldırıya uğraması ve bu sebeple silahlı kuvvet kullanılmasına derhal karar
verilmesinin kaçınılmaz olması halinde Cumhurbaşkanı da, Türk Silahlı
Kuvvetlerinin kullanılmasına karar verebilir.
III. Türkiye Büyük Millet Meclisinin
faaliyetleri ile ilgili hükümler
A. Toplanma ve tatil
Madde 93 – (Değişik birinci fıkra:
23/7/1995-4121/11 md.) Türkiye Büyük Millet Meclisi, her yıl Ekim ayının
ilk günü kendiliğinden toplanır.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “geri
gönderilen kanunu” ibaresinden sonra gelmek üzere “üye tamsayısının salt
çoğunluğuyla” ibaresi eklenmiştir.
152
Meclis,
bir yasama yılında en çok üç ay tatil yapabilir; ara verme veya tatil sırasında
(…)(1) Cumhurbaşkanınca toplantıya çağrılır.(1)
Meclis Başkanı da doğrudan doğruya
veya üyelerin beşte birinin yazılı istemi üzerine, Meclisi toplantıya çağırır.
Ara
verme veya tatil sırasında toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisinde, öncelikle
bu toplantıyı gerektiren konu görüşülmeden ara verme veya tatile devam
edilemez.
B.
Başkanlık Divanı
Madde 94 – Türkiye Büyük Millet Meclisinin
Başkanlık Divanı, Meclis üyeleri arasından seçilen Meclis Başkanı,
Başkanvekilleri, Katip üyeler ve İdare Amirlerinden oluşur.
Başkanlık
Divanı, Meclisteki siyasi parti gruplarının üye sayısı oranında Divana
katılmalarını sağlayacak şekilde kurulur. Siyasi parti grupları Başkanlık için
aday gösteremezler.
Türkiye
Büyük Millet Meclisi Başkanlık Divanı için, bir yasama döneminde iki seçim
yapılır. (Değişik ikinci cümle:
7/5/2010-5982/10 md.) İlk seçilenlerin görev süresi iki yıldır, ikinci
devre için seçilenlerin görev süresi ise o yasama döneminin sonuna kadar devam
eder.
Türkiye
Büyük Millet Meclisi Başkan adayları, Meclis üyeleri içinden, Meclisin
toplandığı günden itibaren beş gün içinde, Başkanlık Divanına bildirilir,
Başkan seçimi gizli oyla yapılır. İlk iki oylamada üye tamsayısının üçte iki ve
üçüncü oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu aranır. Üçüncü oylamada salt
çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama
yapılır; dördüncü oylamada en fazla oy alan üye, Başkan seçilmiş olur. Başkan
seçimi, aday gösterme süresinin bitiminden itibaren, beş gün içinde tamamlanır.(2)
Türkiye
Büyük Millet Meclisi Başkanvekillerinin Katip Üyelerinin ve İdare Amirlerinin
adedi, seçim nisabı, oylama sayısı ve usulleri, Meclis İçtüzüğünde
belirlenir.
Türkiye
Büyük Millet Meclisi Başkanı, Başkanvekilleri, üyesi bulundukları siyasi
partinin veya parti grubunun Meclis içinde veya dışındaki faaliyetlerine;
görevlerinin gereği olan haller dışında, Meclis tartışmalarına katılamazlar;
Başkan ve oturumu yöneten Başkanvekili oy kullanamazlar.
C.
İçtüzük siyasi parti grupları ve kolluk işleri
Madde 95 – Türkiye Büyük
Millet Meclisi, çalışmalarını, kendi yaptığı içtüzük hükümlerine göre yürütür.
İçtüzük
hükümleri, siyasi parti gruplarının, Meclisin bütün faaliyetlerine üye sayısı
oranında katılmalarını sağlayacak yolda düzenlenir. Siyasi parti grupları, en
az yirmi üyeden meydana gelir.
Türkiye
Büyük Millet Meclisinin bütün bina, tesis, eklenti ve arazisinde kolluk ve
yönetim hizmetleri Meclis Başkanlığı eliyle düzenlenir ve yürütülür. Emniyet ve
diğer kolluk hizmetleri için yeteri kadar kuvvet ilgili makamlarca Meclis
Başkanlığına tahsis edilir.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “,
doğrudan doğruya veya Bakanlar Kurulunun istemi üzerine,” ibaresi madde
metninden çıkarılmıştır.
(2) 3/10/2001
tarihli ve 4709 sayılı Kanunun 30 uncu maddesiyle bu fıkrada geçen “on gün
içinde” ibareleri, “beş gün içinde”olarak değiştirilmiştir.
153
D. Toplantı ve karar yeter sayısı
Madde 96 – (Değişik
birinci fıkra: 31/5/2007-5678/3 md.) Türkiye Büyük Millet Meclisi, yapacağı seçimler dahil
bütün işlerinde üye tamsayısının en az üçte biri ile toplanır. Türkiye Büyük
Millet Meclisi, Anayasada başkaca bir hüküm yoksa toplantıya katılanların salt
çoğunluğu ile karar verir; ancak karar yeter sayısı hiçbir şekilde üye
tamsayısının dörtte birinin bir fazlasından az olamaz.
(Mülga ikinci fıkra: 21/1/2017-6771/16 md.)
E. Görüşmelerin açıklığı ve yayımlanması
Madde 97 – Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel
Kurulundaki görüşmeler açıktır ve tutanak dergisinde tam olarak yayımlanır.
Türkiye
Büyük Millet Meclisi İçtüzük hükümlerine göre kapalı oturumlar yapabilir, bu
oturumlardaki görüşmelerin yayımı Türkiye Büyük Millet Meclisi kararına
bağlıdır.
Meclisteki
açık görüşmelerin, o oturumdaki Başkanlık Divanının teklifi üzerine Meclisce
başkaca bir karar alınmadıkça, her türlü vasıta ile yayımı serbesttir.
IV.
Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgi edinme ve denetim yolları
(…)(1)
Madde 98 – (Değişik:
21/1/2017-6771/6 md.)
Türkiye
Büyük Millet Meclisi; Meclis araştırması, genel görüşme, Meclis soruşturması ve
yazılı soru yollarıyla bilgi edinme ve denetleme yetkisini kullanır.
Meclis
araştırması, belli bir konuda bilgi edinmek için yapılan incelemeden ibarettir.
Genel
görüşme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun
Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunda görüşülmesidir.
Meclis
soruşturması, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar hakkında 106 ncı maddenin
beşinci, altıncı ve yedinci fıkraları uyarınca yapılan soruşturmadan ibarettir.
Yazılı
soru, yazılı olarak en geç onbeş gün içinde cevaplanmak üzere
milletvekillerinin, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlara yazılı olarak soru
sormalarından ibarettir.
Meclis
araştırması, genel görüşme ve yazılı soru önergelerinin verilme şekli, içeriği
ve kapsamı ile araştırma usulleri Meclis İçtüzüğü ile düzenlenir.
B. Gensoru
Madde 99 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
C. Meclis soruşturması
Madde 100 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 6 ncı maddesiyle, bu maddenin “A. Genel olarak”
şeklindeki kenar başlığı metinden çıkarılmıştır.
154
İKİNCİ BÖLÜM
Yürütme
1.
Cumhurbaşkanı
A. Adaylık ve seçimi (1)
Madde 101 – (Değişik: 21/1/2017-6771/7
md.)
Cumhurbaşkanı, kırk yaşını
doldurmuş, yükseköğrenim yapmış, milletvekili seçilme yeterliliğine sahip Türk
vatandaşları arasından, doğrudan halk tarafından seçilir.
Cumhurbaşkanının görev süresi beş
yıldır. Bir kimse en fazla iki defa Cumhurbaşkanı seçilebilir.
Cumhurbaşkanlığına, siyasi parti
grupları, en son yapılan genel seçimlerde toplam geçerli oyların tek başına
veya birlikte en az yüzde beşini almış olan siyasi partiler ile en az yüzbin
seçmen aday gösterebilir.
Cumhurbaşkanı seçilen
milletvekilinin Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliği sona erer.
Genel oyla yapılacak seçimde,
geçerli oyların salt çoğunluğunu alan aday, Cumhurbaşkanı seçilir. İlk oylamada
bu çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamayı izleyen ikinci pazar günü ikinci oylama yapılır.
Bu oylamaya, ilk oylamada en çok oy almış iki aday katılır ve geçerli oyların
çoğunluğunu alan aday, Cumhurbaşkanı seçilir.
İkinci oylamaya katılmaya hak
kazanan adaylardan birinin herhangi bir nedenle seçime katılmaması halinde;
ikinci oylama, boşalan adaylığın birinci oylamadaki sıraya göre ikame edilmesi
suretiyle yapılır. İkinci oylamaya tek adayın kalması halinde, bu oylama
referandum şeklinde yapılır. Aday, geçerli oyların salt çoğunluğunu aldığı
takdirde Cumhurbaşkanı seçilir. Oylamada, adayın geçerli oyların çoğunluğunu
alamaması halinde, sadece Cumhurbaşkanı seçimi yenilenir.
Seçimlerin tamamlanamaması halinde,
yenisi göreve başlayıncaya kadar mevcut Cumhurbaşkanının görevi devam eder.
Cumhurbaşkanlığı seçimlerine ilişkin
diğer usul ve esaslar kanunla düzenlenir.
B. Seçimi
Madde 102 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
C. Andiçmesi
Madde 103 – Cumhurbaşkanı,
görevine başlarken Türkiye Büyük Millet Meclisi önünde aşağıdaki şekilde
andiçer:
"Cumhurbaşkanı
sıfatıyla, Devletin varlığı ve bağımsızlığını, vatanın ve milletin bölünmez
bütünlüğünü, milletin kayıtsız ve şartsız egemenliğini koruyacağıma, Anayasaya,
hukukun üstünlüğüne, demokrasiye, Atatürk ilke ve inkılaplarına ve laik
Cumhuriyet ilkesine bağlı kalacağıma, milletin huzur ve refahı, milli dayanışma
ve adalet anlayışı içinde herkesin insan haklarından ve temel hürriyetlerinden
yararlanması ülküsünden ayrılmayacağıma, Türkiye Cumhuriyetinin şan ve şerefini
korumak, yüceltmek ve üzerime aldığım görevi tarafsızlıkla yerine getirmek için
bütün gücümle çalışacağıma Büyük Türk Milleti ve tarih huzurunda, namusum ve
şerefim üzerine andiçerim."
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
maddenin kenar başlığı “ A.
Nitelikleri ve tarafsızlığı” iken, 21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 7
nci maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
154-1
D. Görev ve yetkileri
Madde 104 – (Değişik:
21/1/2017-6771/8 md.)
Cumhurbaşkanı Devletin başıdır.
Yürütme yetkisi Cumhurbaşkanına aittir.
Cumhurbaşkanı, Devlet başkanı
sıfatıyla Türkiye Cumhuriyetini ve Türk Milletinin birliğini temsil eder;
Anayasanın uygulanmasını, Devlet organlarının düzenli ve uyumlu çalışmasını
temin eder.
Gerekli gördüğü takdirde, yasama
yılının ilk günü Türkiye Büyük Millet Meclisinde açılış konuşmasını yapar.
Ülkenin iç ve dış siyaseti hakkında
Meclise mesaj verir.
Kanunları yayımlar.
Kanunları tekrar görüşülmek üzere
Türkiye Büyük Millet Meclisine geri gönderir.
Kanunların, Türkiye Büyük Millet
Meclisi İçtüzüğünün tümünün veya belirli hükümlerinin Anayasaya şekil veya esas
bakımından aykırı oldukları gerekçesiyle Anayasa Mahkemesinde iptal davası
açar.
Cumhurbaşkanı yardımcıları ile
bakanları atar ve görevlerine son verir.
Üst kademe kamu yöneticilerini atar,
görevlerine son verir ve bunların atanmalarına ilişkin usul ve esasları
Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle düzenler.
Yabancı devletlere Türkiye
Cumhuriyetinin temsilcilerini gönderir, Türkiye Cumhuriyetine gönderilecek
yabancı devlet temsilcilerini kabul eder.
Milletlerarası andlaşmaları onaylar
ve yayımlar.
Anayasa değişikliklerine ilişkin
kanunları gerekli gördüğü takdirde halkoyuna sunar.
Milli güvenlik politikalarını
belirler ve gerekli tedbirleri alır.
Türkiye Büyük Millet Meclisi adına
Türk Silahlı Kuvvetlerinin Başkomutanlığını temsil eder.
Türk Silahlı Kuvvetlerinin
kullanılmasına karar verir.
Sürekli hastalık, sakatlık ve kocama
sebebiyle kişilerin cezalarını hafifletir veya kaldırır.
Cumhurbaşkanı, yürütme yetkisine
ilişkin konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarabilir. Anayasanın ikinci
kısmının birinci ve ikinci bölümlerinde yer alan temel haklar, kişi hakları ve
ödevleriyle dördüncü bölümde yer alan siyasi haklar ve ödevler Cumhurbaşkanlığı
kararnamesiyle düzenlenemez. Anayasada münhasıran kanunla düzenlenmesi
öngörülen konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarılamaz. Kanunda açıkça
düzenlenen konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarılamaz. Cumhurbaşkanlığı
kararnamesi ile kanunlarda farklı hükümler bulunması halinde, kanun hükümleri
uygulanır. Türkiye Büyük Millet Meclisinin aynı konuda kanun çıkarması
durumunda, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi hükümsüz hale gelir.
Cumhurbaşkanı, kanunların
uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamak şartıyla, yönetmelikler
çıkarabilir.
Kararnameler ve yönetmelikler,
yayımdan sonraki bir tarih belirlenmemişse, Resmî Gazetede yayımlandıkları gün
yürürlüğe girer.
Cumhurbaşkanı, ayrıca Anayasada ve
kanunlarda verilen seçme ve atama görevleri ile diğer görevleri yerine getirir
ve yetkileri kullanır.
154-2
E.
Cumhurbaşkanının cezai sorumluluğu (1)
Madde 105 – (Değişik: 21/1/2017-6771/9 md.)
Cumhurbaşkanı hakkında, bir suç
işlediği iddiasıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının salt
çoğunluğunun vereceği önergeyle soruşturma açılması istenebilir. Meclis,
önergeyi en geç bir ay içinde görüşür ve üye tamsayısının beşte üçünün gizli
oyuyla soruşturma açılmasına karar verebilir.
Soruşturma açılmasına karar
verilmesi halinde, Meclisteki siyasi partilerin, güçleri oranında komisyona
verebilecekleri üye sayısının üç katı olarak gösterecekleri adaylar arasından
her siyasi parti için ayrı ayrı ad çekme suretiyle kurulacak onbeş kişilik bir
komisyon tarafından soruşturma yapılır. Komisyon, soruşturma sonucunu belirten
raporunu iki ay içinde Meclis Başkanlığına sunar. Soruşturmanın bu sürede
bitirilememesi halinde, komisyona bir aylık yeni ve kesin bir süre verilir.
Rapor Başkanlığa verildiği tarihten
itibaren on gün içinde dağıtılır, dağıtımından itibaren on gün içinde Genel
Kurulda görüşülür. Türkiye Büyük Millet Meclisi, üye tamsayısının üçte ikisinin
gizli oyuyla Yüce Divana sevk kararı alabilir. Yüce Divan yargılaması üç ay
içinde tamamlanır, bu sürede tamamlanamazsa bir defaya mahsus olmak üzere üç
aylık ek süre verilir, yargılama bu sürede kesin olarak tamamlanır.
Hakkında soruşturma açılmasına karar
verilen Cumhurbaşkanı, seçim kararı alamaz.
Yüce Divanda seçilmeye engel bir
suçtan mahkûm edilen Cumhurbaşkanının görevi sona erer.
Cumhurbaşkanının görevde bulunduğu
sürede işlediği iddia edilen suçlar için görevi bittikten sonra da bu madde
hükmü uygulanır.
F. Cumhurbaşkanı yardımcıları, Cumhurbaşkanına vekâlet ve bakanlar (2)
Madde 106 – (Değişik:
21/1/2017-6771/10 md.)
Cumhurbaşkanı, seçildikten sonra bir
veya daha fazla Cumhurbaşkanı yardımcısı atayabilir.
Cumhurbaşkanlığı makamının herhangi
bir nedenle boşalması halinde, kırkbeş gün içinde Cumhurbaşkanı seçimi yapılır.
Yenisi seçilene kadar Cumhurbaşkanı yardımcısı Cumhurbaşkanlığına vekâlet eder
ve Cumhurbaşkanına ait yetkileri kullanır. Genel seçime bir yıl veya daha az
kalmışsa Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimi de Cumhurbaşkanı seçimi ile
birlikte yenilenir. Genel seçime bir yıldan fazla kalmışsa seçilen
Cumhurbaşkanı Türkiye Büyük Millet Meclisi seçim tarihine kadar görevine devam
eder. Kalan süreyi tamamlayan Cumhurbaşkanı açısından bu süre dönemden
sayılmaz. Türkiye Büyük Millet Meclisi genel seçimlerinin yapılacağı tarihte
her iki seçim birlikte yapılır.
Cumhurbaşkanının hastalık ve yurt
dışına çıkma gibi sebeplerle geçici olarak görevinden ayrılması hallerinde,
Cumhurbaşkanı yardımcısı Cumhurbaşkanına vekâlet eder ve Cumhurbaşkanına ait
yetkileri kullanır.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
maddenin kenar başlığı “ E. Sorumluluk ve sorumsuzluk hali” iken,
21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 9 uncu maddesiyle metne işlendiği
şekilde değiştirilmiştir.
(2) Bu
maddenin kenar başlığı “ F.
Cumhurbaşkanına vekillik etme” iken, 21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı Kanunun
10 uncu maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
155
Cumhurbaşkanı yardımcıları ve
bakanlar, milletvekili seçilme yeterliliğine sahip olanlar arasından
Cumhurbaşkanı tarafından atanır ve görevden alınır. Cumhurbaşkanı yardımcıları
ve bakanlar, 81 inci maddede yazılı şekilde Türkiye Büyük Millet Meclisi önünde
andiçerler. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Cumhurbaşkanı yardımcısı veya
bakan olarak atanırlarsa üyelikleri sona erer.
Cumhurbaşkanı yardımcıları ve
bakanlar, Cumhurbaşkanına karşı sorumludur. Cumhurbaşkanı yardımcıları ve
bakanlar hakkında görevleriyle ilgili suç işledikleri iddiasıyla, Türkiye Büyük
Millet Meclisi üye tamsayısının salt çoğunluğunun vereceği önergeyle soruşturma
açılması istenebilir. Meclis, önergeyi en geç bir ay içinde görüşür ve üye
tamsayısının beşte üçünün gizli oyuyla soruşturma açılmasına karar verebilir.
Soruşturma açılmasına karar
verilmesi halinde, Meclisteki siyasi partilerin, güçleri oranında komisyona
verebilecekleri üye sayısının üç katı olarak gösterecekleri adaylar arasından,
her siyasi parti için ayrı ayrı ad çekme suretiyle kurulacak onbeş kişilik bir
komisyon tarafından soruşturma yapılır. Komisyon, soruşturma sonucunu belirten
raporunu iki ay içinde Meclis Başkanlığına sunar. Soruşturmanın bu sürede
bitirilememesi halinde, komisyona bir aylık yeni ve kesin bir süre verilir.
Rapor Başkanlığa verildiği tarihten
itibaren on gün içinde dağıtılır ve dağıtımından itibaren on gün içinde Genel
Kurulda görüşülür. Türkiye Büyük Millet Meclisi, üye tamsayısının üçte ikisinin
gizli oyuyla Yüce Divana sevk kararı alabilir. Yüce Divan yargılaması üç ay
içinde tamamlanır, bu sürede tamamlanamazsa bir defaya mahsus olmak üzere üç
aylık ek süre verilir, yargılama bu sürede kesin olarak tamamlanır.
Bu kişilerin görevde bulundukları
sürede, görevleriyle ilgili işledikleri iddia edilen suçlar bakımından,
görevleri bittikten sonra da beşinci, altıncı ve yedinci fıkra hükümleri
uygulanır.
Yüce Divanda seçilmeye engel bir
suçtan mahkûm edilen Cumhurbaşkanı yardımcısı veya bakanın görevi sona erer.
Cumhurbaşkanı yardımcıları ve
bakanlar, görevleriyle ilgili olmayan suçlarda yasama dokunulmazlığına ilişkin
hükümlerden yararlanır.
Bakanlıkların kurulması,
kaldırılması, görevleri ve yetkileri, teşkilat yapısı ile merkez ve taşra
teşkilatlarının kurulması Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle düzenlenir.
G. Cumhurbaşkanı Genel Sekreterliği
Madde 107 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
156
H. Devlet Denetleme Kurulu (1)
Madde 108 – İdarenin hukuka uygunluğunun,
düzenli ve verimli şekilde yürütülmesinin ve geliştirilmesinin sağlanması
amacıyla, Cumhurbaşkanlığına bağlı olarak kurulan Devlet Denetleme Kurulu,
Cumhurbaşkanının isteği üzerine, tüm kamu kurum ve kuruluşlarında ve
sermayesinin yarısından fazlasına bu kurum ve kuruluşların katıldığı her türlü
kuruluşta, kamu kurumu niteliğinde olan meslek kuruluşlarında, her düzeydeki
işçi ve işveren meslek kuruluşlarında, kamuya yararlı derneklerle vakıflarda,
her türlü idari soruşturma, inceleme, araştırma ve denetlemeleri yapar.(1)
(…)(1)
yargı organları, Devlet Denetleme Kurulunun görev alanı dışındadır.(1)
Devlet
Denetleme Kurulunun Başkan ve üyeleri, Cumhurbaşkanınca atanır.(1)
Devlet
Denetleme Kurulunun işleyişi, üyelerinin görev süresi ve diğer özlük işleri,
Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle düzenlenir.(1)
II.
Bakanlar Kurulu
A. Kuruluş
Madde 109 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
B. Göreve başlama ve güvenoyu
Madde 110 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
C.
Görev sırasında güvenoyu
Madde 111 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
D. Görev ve siyasi sorumluluk
Madde 112 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
E. Bakanlıkların kurulması ve bakanlar
Madde 113 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
F. Seçimlerde geçici Bakanlar Kurulu (2)
Madde 114 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)(2)
G. Tüzükler
Madde 115 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu maddenin birinci fıkrasına
“inceleme,” ibaresinden önce gelmek üzere “idari soruşturma,” ibaresi eklenmiş;
ikinci fıkrasında yer alan “Silahlı Kuvvetler ve” ibaresi madde metninden
çıkarılmış; üçüncü fıkrasında yer alan “üyeleri ve üyeleri içinden Başkanı,
kanunda belirlenen nitelikteki kişiler arasından,” ibaresi “Başkan ve üyeleri,”
şeklinde ve dördüncü fıkrasında yer alan “kanunla” ibaresi “Cumhurbaşkanlığı
kararnamesiyle” şeklinde değiştirilmiştir.
(2) Bu
madde 21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesi ile yürürlükten
kaldırılmış olup aynı Kanunun 18 inci maddesi uyarınca bu maddenin yürürlükten
kaldırılması, birinci, dördüncü, beşinci, altıncı ve yedinci fıkralarının
ilgaları bakımından yayımı tarihinde; ikinci ve üçüncü fıkralarının ilgaları
bakımından birlikte yapılan Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Cumhurbaşkanlığı
seçimleri sonucunda Cumhurbaşkanının göreve başladığı tarihte yürürlüğe
girmiştir.
157
H.
Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Cumhurbaşkanı seçimlerinin yenilenmesi(1)
Madde 116 – (Değişik:
21/1/2017-6771/11 md.)
Türkiye Büyük Millet Meclisi, üye
tamsayısının beşte üç çoğunluğuyla seçimlerin yenilenmesine karar verebilir. Bu
halde Türkiye Büyük Millet Meclisi genel seçimi ile Cumhurbaşkanlığı seçimi
birlikte yapılır.
Cumhurbaşkanının seçimlerin
yenilenmesine karar vermesi halinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi genel seçimi
ile Cumhurbaşkanlığı seçimi birlikte yapılır.
Cumhurbaşkanının ikinci döneminde
Meclis tarafından seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi halinde,
Cumhurbaşkanı bir defa daha aday olabilir.
Seçimlerinin birlikte yenilenmesine
karar verilen Meclisin ve Cumhurbaşkanının yetki ve görevleri, yeni Meclisin ve
Cumhurbaşkanının göreve başlamasına kadar devam eder.
Bu şekilde seçilen Meclis ve
Cumhurbaşkanının görev süreleri de beş yıldır.
İ. Milli Savunma
1. Başkomutanlık ve Genelkurmay
Başkanlığı
Madde 117 – Başkomutanlık,
Türkiye Büyük Millet Meclisinin manevi varlığından ayrılamaz ve Cumhurbaşkanı
tarafından temsil olunur.
Milli
güvenliğin sağlanmasından ve Silahlı Kuvvetlerin yurt savunmasına
hazırlanmasından, Türkiye Büyük Millet Meclisine karşı, Cumhurbaşkanı
sorumludur.(2)
Cumhurbaşkanınca atanan Genelkurmay
Başkanı; Silahlı Kuvvetlerin komutanı olup, savaşta Başkomutanlık görevlerini
Cumhurbaşkanlığı namına yerine getirir.(3)
(Mülga dördüncü fıkra: 21/1/2017-6771/16
md.)
(Mülga beşinci fıkra: 21/1/2017-6771/16 md.)
2. Milli Güvenlik Kurulu
Madde 118 – (Değişik birinci fıkra: 3/10/2001-4709/32 md.) Millî Güvenlik
Kurulu; Cumhurbaşkanının başkanlığında, Cumhurbaşkanı yardımcıları, Adalet,
Millî Savunma, İçişleri, Dışişleri Bakanları, Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz
ve Hava kuvvetleri komutanlarından kurulur.(4)
Gündemin
özelliğine göre Kurul toplantılarına ilgili bakan ve kişiler çağrılıp
görüşleri alınabilir.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
maddenin kenar başlığı “ H.
Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin Cumhurbaşkanınca yenilenmesi” iken,
21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 11 inci maddesiyle metne işlendiği
şekilde değiştirilmiştir.
(2) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Bakanlar
Kurulu” ibaresi “Cumhurbaşkanı” şeklinde değiştirilmiştir.
(3) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkranın başına
“Cumhurbaşkanınca atanan” ibaresi eklenmiştir.
(4) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan
“Başbakan, Genelkurmay Başkanı, Başbakan yardımcıları,” ibaresi “Cumhurbaşkanı
yardımcıları,”, “Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanları ve Jandarma Genel
Komutanından” ibaresi “Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava kuvvetleri
komutanlarından” şeklinde değiştirilmiştir.
158
(Değişik birinci cümle: 3/10/2001-4709/32 md.) Millî Güvenlik Kurulu; Devletin
millî güvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanması ile ilgili alınan
tavsiye kararları ve gerekli koordinasyonun sağlanması konusundaki görüşlerini
Cumhurbaşkanına bildirir. Kurulun, Devletin varlığı ve bağımsızlığı, ülkenin
bütünlüğü ve bölünmezliği, toplumun huzur ve güvenliğinin korunması hususunda
alınmasını zorunlu gördüğü tedbirlere ait kararlar Cumhurbaşkanınca
değerlendirilir. (1)(2)
Milli
Güvenlik Kurulunun gündemi; Cumhurbaşkanı yardımcıları ve Genelkurmay
Başkanının önerileri dikkate alınarak Cumhurbaşkanınca düzenlenir. (3)
Cumhurbaşkanı
katılamadığı zamanlar Milli Güvenlik Kurulu Cumhurbaşkanı yardımcısının
başkanlığında toplanır. (4)
Milli
Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliğinin teşkilatı ve görevleri Cumhurbaşkanlığı
kararnamesiyle düzenlenir. (5)
III. Olağanüstü hal yönetimi (6)
(…)(6)
(…)(6)
Madde 119 – (Değişik:
21/1/2017-6771/12 md.)
Cumhurbaşkanı; savaş, savaşı
gerektirecek bir durumun başgöstermesi, seferberlik, ayaklanma, vatan veya
Cumhuriyete karşı kuvvetli ve eylemli bir kalkışma, ülkenin ve milletin
bölünmezliğini içten veya dıştan tehlikeye düşüren şiddet hareketlerinin
yaygınlaşması, anayasal düzeni veya temel hak ve hürriyetleri ortadan
kaldırmaya yönelik yaygın şiddet hareketlerinin ortaya çıkması, şiddet olayları
nedeniyle kamu düzeninin ciddî şekilde bozulması, tabiî afet veya tehlikeli
salgın hastalık ya da ağır ekonomik bunalımın ortaya çıkması hallerinde yurdun
tamamında veya bir bölgesinde, süresi altı ayı geçmemek üzere olağanüstü hal
ilan edebilir.
Olağanüstü hal ilanı kararı,
verildiği gün Resmî Gazetede yayımlanır ve aynı gün Türkiye Büyük Millet
Meclisinin onayına sunulur.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
fıkrada bulunan; “öncelikle dikkate alınır” ibaresi, 3/10/2001 tarihli ve 4709
sayılı Kanunun 32 nci maddesiyle “değerlendirilir” şeklinde değiştirilmiştir.
(2) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Bakanlar
Kuruluna” ibaresi “Cumhurbaşkanına” şeklinde, “Bakanlar Kurulunca” ibaresi
“Cumhurbaşkanınca” şeklinde değiştirilmiştir.
(3) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan
“Başbakan” ibaresi “Cumhurbaşkanı yardımcıları”şeklinde değiştirilmiştir.
(4) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan
“Başbakanın” ibaresi “Cumhurbaşkanı yardımcısının” şeklinde değiştirilmiştir.
(5) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “kanunla”
ibaresi “Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle” şeklinde değiştirilmiştir.
(6) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 12 nci maddesiyle, bu maddenin “A. Olağanüstü
haller” ve “ 1. Tabii afet ve
ağır ekonomik bunalım sebebiyle olağanüstü hal ilanı” olan kenar başlıkları
metinden çıkarılmış, “III. Olağanüstü yönetim usulleri” şeklindeki madde kenar
başlığı ise metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
159
Türkiye Büyük Millet Meclisi tatilde
ise derhal toplantıya çağırılır; Meclis gerekli gördüğü takdirde olağanüstü
halin süresini kısaltabilir, uzatabilir veya olağanüstü hali kaldırabilir.
Cumhurbaşkanının talebiyle Türkiye
Büyük Millet Meclisi her defasında dört ayı geçmemek üzere süreyi uzatabilir.
Savaş hallerinde bu dört aylık süre aranmaz.
Olağanüstü hallerde vatandaşlar için
getirilecek para, mal ve çalışma yükümlülükleri ile 15 inci maddedeki ilkeler
doğrultusunda temel hak ve hürriyetlerin nasıl sınırlanacağı veya geçici olarak
durdurulacağı, hangi hükümlerin uygulanacağı ve işlemlerin nasıl yürütüleceği
kanunla düzenlenir.
Olağanüstü hallerde Cumhurbaşkanı,
olağanüstü halin gerekli kıldığı konularda, 104 üncü maddenin onyedinci
fıkrasının ikinci cümlesinde belirtilen sınırlamalara tabi olmaksızın
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarabilir. Kanun hükmündeki bu kararnameler
Resmî Gazetede yayımlanır, aynı gün Meclis onayına sunulur.
Savaş ve mücbir sebeplerle Türkiye
Büyük Millet Meclisinin toplanamaması hâli hariç olmak üzere; olağanüstü hal
sırasında çıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnameleri üç ay içinde Türkiye Büyük
Millet Meclisinde görüşülür ve karara bağlanır. Aksi halde olağanüstü hallerde
çıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnamesi kendiliğinden yürürlükten kalkar.
2. Şiddet olaylarının yaygınlaşması ve kamu
düzeninin ciddi şekilde bozulması sebepleriyle olağanüstü hal ilanı
Madde 120 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
3. Olağanüstü hallerle ilgili düzenleme
Madde 121 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
B. Sıkıyönetim, seferberlik ve savaş hali
Madde 122 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
IV.
İdare
A. İdarenin esasları
1. İdarenin bütünlüğü ve kamu
tüzelkişiliği
Madde 123 – İdare, kuruluş ve
görevleriyle bir bütündür ve kanunla düzenlenir.
İdarenin
kuruluş ve görevleri, merkezden yönetim ve yerinden yönetim esaslarına dayanır.
Kamu tüzelkişiliği, ancak kanunla veya
Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kurulur.(1)
2. Yönetmelikler
Madde 124 – Cumhurbaşkanı, bakanlıklar ve kamu
tüzelkişileri, kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve
Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara
aykırı olmamak şartıyla, yönetmelikler çıkarabilirler.(2)
Hangi yönetmeliklerin Resmî Gazetede
yayımlanacağı kanunda belirtilir.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “ancak
kanunla veya kanunun açıkça verdiği yetkiye dayanılarak” ibaresi “kanunla veya
Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle” şeklinde değiştirilmiştir.
(2) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan
“Başbakanlık” ibaresi “Cumhurbaşkanı” şeklinde, “tüzüklerin” ibaresi
“Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin” şeklinde değiştirilmiştir.
160
B.
Yargı yolu
Madde 125 – İdarenin her türlü eylem ve
işlemlerine karşı yargı yolu açıktır. (Ek
hüküm: 13/8/1999-4446/2 md.) Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma
ve sözleşmelerinde bunlardan doğan uyuşmazlıkların milli veya milletlerarası
tahkim yoluyla çözülmesi öngörülebilir. Milletlerarası tahkime ancak yabancılık
unsuru taşıyan uyuşmazlıklar için gidilebilir.
(…)(1)
(Ek cümle: 7/5/2010-5982/11 md.) (…)(1) Yüksek Askerî Şûranın
terfi işlemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayırma hariç her türlü
ilişik kesme kararlarına karşı yargı yolu açıktır.(1)
İdari
işlemlere karşı açılacak davalarda süre, yazılı bildirim tarihinden başlar.
(Değişik birinci cümle: 7/5/2010-5982/11
md.) Yargı yetkisi, idarî eylem ve işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi
ile sınırlı olup, hiçbir surette yerindelik denetimi şeklinde kullanılamaz.
Yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine
getirilmesini kısıtlayacak, idari eylem ve işlem niteliğinde veya takdir
yetkisini kaldıracak biçimde yargı kararı verilemez.
İdari
işlemin uygulanması halinde telafisi güç veya imkansız zararların doğması ve
idari işlemin açıkça hukuka aykırı olması şartlarının birlikte gerçekleşmesi
durumunda gerekçe gösterilerek yürütmenin durdurulmasına karar verilebilir.
Kanun,
olağanüstü hallerde, (…)(2) seferberlik ve savaş halinde ayrıca
milli güvenlik, kamu düzeni, genel sağlık nedenleri ile yürütmenin durdurulması
kararı verilmesini sınırlayabilir.(2)
İdare,
kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yükümlüdür.
C. İdarenin kuruluşu
1. Merkezi idare
Madde 126 – Türkiye, merkezi
idare kuruluşu bakımından, coğrafya durumuna, ekonomik şartlara ve kamu
hizmetlerinin gereklerine göre, illere; iller de diğer kademeli bölümlere
ayırılır.
İllerin
idaresi yetki genişliği esasına dayanır.
Kamu
hizmetlerinin görülmesinde verim ve uyum sağlamak amacıyla, birden çok ili
içine alan merkezi idare teşkilatı kurulabilir. Bu teşkilatın görev ve
yetkileri kanunla düzenlenir.
2. Mahalli idareler
Madde 127 – Mahalli idareler;
il, belediye veya köy halkının mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere
kuruluş esasları kanunla belirtilen ve karar organları, gene kanunda
gösterilen, seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzelkişileridir.
Mahalli
idarelerin kuruluş ve görevleri ile yetkileri, yerinden yönetim ilkesine uygun
olarak kanunla düzenlenir.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan
“Cumhurbaşkanının tek başına yapacağı işlemler ile Yüksek Askerî Şuranın
kararları yargı denetimi dışındadır. Ancak,”
ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
(2) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan
“sıkıyönetim,” ibaresi madde metninden
çıkarılmıştır.
161
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/12 md.) Mahalli idarelerin seçimleri, 67 nci maddedeki
esaslara göre beş yılda bir yapılır. (Mülga
ikinci cümle: 21/1/2017-6771/16 md.) (…) Kanun, büyük yerleşim merkezleri
için özel yönetim biçimleri getirebilir.
Mahalli
idarelerin seçilmiş organlarının, organlık sıfatını kazanmalarına ilişkin
itirazların çözümü ve kaybetmeleri, konusundaki denetim yargı yolu ile olur.
Ancak, görevleri ile ilgili bir suç sebebi ile hakkında soruşturma veya
kovuşturma açılan mahalli idare organları veya bu organların üyelerini,
İçişleri Bakanı, geçici bir tedbir olarak, kesin hükme kadar uzaklaştırabilir.
Merkezi
idare, mahalli idareler üzerinde, mahalli hizmetlerin idarenin bütünlüğü
ilkesine uygun şekilde yürütülmesi, kamu görevlerinde birliğin sağlanması,
toplum yararının korunması ve mahalli ihtiyaçların gereği gibi karşılanması
amacıyla, kanunda belirtilen esas ve usuller dairesinde idari vesayet yetkisine
sahiptir.
Mahalli
idarelerin belirli kamu hizmetlerinin görülmesi amacı ile, kendi aralarında
Cumhurbaşkanının izni ile birlik kurmaları, görevleri, yetkileri, maliye ve
kolluk işleri ve merkezi idare ile karşılıklı bağ ve ilgileri kanunla
düzenlenir. Bu idarelere, görevleri ile orantılı gelir kaynakları sağlanır.(1)
D.
Kamu hizmeti görevlileriyle ilgili hükümler
1.
Genel ilkeler
Madde 128 – Devletin, kamu
iktisadi teşebbüsleri ve diğer kamu tüzelkişilerinin genel idare esaslarına
göre yürütmekle yükümlü oldukları kamu hizmetlerinin gerektirdiği asli ve
sürekli görevler, memurlar ve diğer kamu görevlileri eliyle görülür.
Memurların
ve diğer kamu görevlilerinin nitelikleri, atanmaları, görev ve yetkileri,
hakları ve yükümlülükleri, aylık ve ödenekleri ve diğer özlük işleri kanunla
düzenlenir. (Ek cümle: 7/5/2010-5982/12
md.) Ancak, malî ve sosyal haklara ilişkin toplu sözleşme hükümleri
saklıdır.
Üst
kademe yöneticilerinin yetiştirilme usul ve esasları, kanunla özel olarak
düzenlenir.
2. Görev ve sorumlulukları, disiplin
kovuşturulmasında güvence
Madde 129 – Memurlar ve diğer
kamu görevlileri Anayasa ve kanunlara sadık kalarak faaliyette bulunmakla
yükümlüdürler.
Memurlar
ve diğer kamu görevlileri ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve
bunların üst kuruluşları mensuplarına savunma hakkı tanınmadıkça disiplin
cezası verilemez.
(Değişik üçüncü fıkra: 7/5/2010-5982/13
md.) Disiplin kararları yargı denetimi dışında bırakılamaz.
Silahlı
Kuvvetler mensupları ile hakimler ve savcılar hakkındaki hükümler saklıdır.
Memurlar
ve diğer kamu görevlilerinin yetkilerini kullanırken işledikleri kusurlardan
doğan tazminat davaları, kendilerine rücu edilmek kaydıyla ve kanunun
gösterdiği şekil ve şartlara uygun olarak, ancak idare aleyhine açılabilir.
Memurlar
ve diğer kamu görevlileri hakkında işledikleri iddia edilen suçlardan ötürü
ceza kovuşturması açılması, kanunla belirlenen istisnalar dışında, kanunun
gösterdiği idari merciin iznine bağlıdır.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Bakanlar
Kurulunun” ibaresi “Cumhurbaşkanının” şeklinde değiştirilmiştir.
162
E. Yükseköğretim kurumları ve üst kuruluşları
1. Yükseköğretim kurumları
Madde 130 – Çağdaş
eğitim-öğretim esaslarına dayanan bir düzen içinde milletin ve ülkenin
ihtiyaçlarına uygun insan gücü yetiştirmek amacı ile; ortaöğretime dayalı
çeşitli düzeylerde eğitim-öğretim, bilimsel araştırma, yayın ve danışmanlık
yapmak, ülkeye ve insanlığa hizmet etmek üzere çeşitli birimlerden oluşan kamu
tüzelkişiliğine ve bilimsel özerkliğe sahip üniversiteler Devlet tarafından
kanunla kurulur.
Kanunda
gösterilen usul ve esaslara göre, kazanç amacına yönelik olmamak şartı ile
vakıflar tarafından, Devletin gözetim ve denetimine tabi yükseköğretim
kurumları kurulabilir.
Kanun,
üniversitelerin ülke sathına dengeli bir biçimde yayılmasını gözetir.
Üniversiteler
ile öğretim üyeleri ve yardımcıları serbestçe her türlü bilimsel araştırma ve
yayında bulunabilirler. Ancak, bu yetki, Devletin varlığı ve bağımsızlığı ve
milletin ve ülkenin bütünlüğü ve bölünmezliği aleyhinde faaliyette bulunma
serbestliği vermez.
Üniversiteler
ve bunlara bağlı birimler, Devletin gözetimi ve denetimi altında olup, güvenlik
hizmetleri Devletçe sağlanır.
Kanunun
belirlediği usul ve esaslara göre; rektörler Cumhurbaşkanınca, dekanlar ise
Yükseköğretim Kurulunca seçilir ve atanır.
Üniversite
yönetim ve denetim organları ile öğretim elemanları; Yükseköğretim Kurulunun
veya üniversitelerin yetkili organlarının dışında kalan makamlarca her ne
suretle olursa olsun görevlerinden uzaklaştırılamazlar.
Üniversitelerin
hazırladığı bütçeler; Yükseköğretim Kurulunca tetkik ve onaylandıktan sonra
Milli Eğitim Bakanlığına sunulur ve merkezi yönetim bütçesinin bağlı olduğu
esaslara uygun olarak işleme tabi tutularak yürürlüğe konulur ve denetlenir.(1)
Yükseköğretim kurumlarının kuruluş ve organları
ile işleyişleri ve bunların seçimleri, görev,
yetki ve sorumlulukları üniversiteler üzerinde Devletin gözetim ve denetim
hakkını kullanma usulleri, öğretim elemanlarının görevleri, unvanları, atama,
yükselme ve emeklilikleri, öğretim elemanı yetiştirme, üniversitelerin ve
öğretim elemanlarının kamu kuruluşları ve diğer kurumlar ile ilişkileri,
öğretim düzeyleri ve süreleri, yükseköğretime giriş, devam ve alınacak harçlar,
Devletin yapacağı yardımlar ile ilgili ilkeler, disiplin ve ceza işleri, mali
işler, özlük hakları, öğretim elemanlarının uyacakları koşullar, üniversitelerarası
ihtiyaçlara göre öğretim elemanlarının görevlendirilmesi, öğrenimin ve
öğretimin hürriyet ve teminat içinde ve çağdaş bilim ve teknoloji gereklerine
göre yürütülmesi, Yükseköğretim kuruluna ve üniversitelere Devletin sağladığı
mali kaynakların kullanılması kanunla düzenlenir.
Vakıflar
tarafından kurulan yükseköğretim kurumları, mali ve idari konuları dışındaki
akademik çalışmaları, öğretim elemanlarının sağlanması ve güvenlik yönlerinden,
Devlet eliyle kurulan yükseköğretim kurumları için Anayasada belirtilen
hükümlere tabidir.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 29/10/2005
tarihli ve 5428 sayılı Kanunun 1 inci maddesiyle, bu fıkrada yer alan “genel ve
katma bütçelerin” ibaresi “merkezi yönetim bütçesinin” şeklinde
değiştirilmiştir.
163
2. Yükseköğretim üst kuruluşları
Madde 131 – Yükseköğretim kurumlarının
öğretimini planlamak, düzenlemek, yönetmek, denetlemek, yükseköğretim
kurumlarındaki eğitim - öğretim ve bilimsel araştırma faaliyetlerini
yönlendirmek bu kurumların kanunda belirtilen amaç ve ilkeler doğrultusunda
kurulmasını, geliştirilmesini ve üniversitelere tahsis edilen kaynakların
etkili bir biçimde kullanılmasını sağlamak ve öğretim elemanlarının
yetiştirilmesi için planlama yapmak maksadı ile Yükseköğretim Kurulu kurulur.
(Değişik ikinci fıkra: 7/5/2004-5170/8 md.)
Yükseköğretim Kurulu, üniversiteler tarafından seçilen ve sayıları,
nitelikleri, seçilme usulleri kanunla belirlenen adaylar arasından rektörlük ve
öğretim üyeliğinde başarılı hizmet yapmış profesörlere öncelik vermek sureti
ile Cumhurbaşkanınca atanan üyeler ve Cumhurbaşkanınca doğrudan doğruya seçilen
üyelerden kurulur.(1)
Kurulun
teşkilatı, görev, yetki, sorumluluğu ve çalışma esasları kanunla düzenlenir.
3. Yükseköğretim kurumlarından özel
hükümlere tabi olanlar
Madde 132 - Türk Silahlı Kuvvetleri ve
emniyet teşkilatına bağlı yükseköğretim kurumları özel kanunlarının hükümlerine
tabidir.
F. Radyo ve Televizyon Üst Kurulu, radyo ve
televizyon kuruluşları ve kamuyla ilişkili haber ajansları(2)
Madde 133 - (Değişik: 8/7/1993-3913/1 md.)
Radyo
ve televizyon istasyonları kurmak ve işletmek kanunla düzenlenecek şartlar
çerçevesinde serbesttir.
(Ek
fıkra: 21/6/2005-5370/1 md.) Radyo ve televizyon faaliyetlerini düzenlemek
ve denetlemek amacıyla kurulan Radyo ve Televizyon Üst Kurulu dokuz üyeden
oluşur. Üyeler, siyasi parti gruplarının üye sayısı oranında belirlenecek üye
sayısının ikişer katı olarak gösterecekleri adaylar arasından, her siyasi parti
grubuna düşen üye sayısı esas alınmak suretiyle Türkiye Büyük Millet Meclisi
Genel Kurulunca seçilir. Radyo ve Televizyon Üst Kurulunun kuruluşu, görev ve
yetkileri, üyelerinin nitelikleri, seçim usulleri ve görev süreleri kanunla
düzenlenir.
Devletçe
kamu tüzelkişiliği olarak kurulan tek radyo ve televizyon kurumu ile kamu
tüzelkişilerinden yardım gören haber ajanslarının özerkliği ve yayınlarının
tarafsızlığı esastır.
G. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih
Yüksek Kurumu
Madde 134 – Atatürkçü düşünceyi, Atatürk ilke ve
inkılaplarını, Türk kültürünü, Türk tarihini ve Türk dilini bilimsel yoldan
araştırmak, tanıtmak ve yaymak ve yayınlar yapmak amacıyla; Atatürk'ün manevi
himayelerinde, Cumhurbaşkanının gözetim ve desteğinde, Cumhurbaşkanının
görevlendireceği bakana bağlı; Atatürk Araştırma Merkezi, Türk Dil Kurumu, Türk
Tarih Kurumu ve Atatürk Kültür Merkezinden oluşan, kamu tüzel kişiliğine sahip
"Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu" kurulur.(3)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “ve
Bakanlar Kurulunca” ibaresi “tarafından” şeklinde değiştirilmiştir.
(2) Bu maddenin kenar başlığı “ F. Radyo
ve televizyon kuruluşları ve kamuyla ilişkili haber ajansları” iken, 21/6/2005
tarihli ve 5370 sayılı Kanunun 1 inci maddesiyle metne işlendiği şekilde
değiştirilmiştir.
(3) 21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16
ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Başbakanlığa” ibaresi “Cumhurbaşkanının
görevlendireceği bakana” şeklinde değiştirilmiştir.
164
Türk
Dil Kurumu ile Türk Tarih Kurumu için Atatürk'ün vasiyetnamesinde belirtilen
mali menfaatler saklı olup kendilerine tahsis edilir.
Atatürk
Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumunun; kuruluşu, organları, çalışma usulleri ve
özlük işleri ile kuruluşuna dahil kurumlar üzerindeki yetkileri kanunla düzenlenir.
H.
Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları
Madde 135 – Kamu kurumu niteliğindeki meslek
kuruluşları ve üst kuruluşları; belli bir mesleğe mensup olanların müşterek
ihtiyaçlarını karşılamak, mesleki faaliyetlerini kolaylaştırmak, mesleğin genel
menfaatlere uygun olarak gelişmesini sağlamak, meslek mensuplarının birbirleri
ile ve halk ile olan ilişkilerinde dürüstlüğü ve güveni hakim kılmak üzere
meslek disiplini ve ahlakını korumak maksadı ile kanunla kurulan ve organları
kendi üyeleri tarafından kanunda gösterilen usullere göre yargı gözetimi
altında, gizli oyla seçilen kamu tüzelkişilikleridir.
Kamu
kurum ve kuruluşları ile kamu iktisadi teşebbüslerinde asli ve sürekli
görevlerde çalışanların meslek kuruluşlarına girme mecburiyeti aranmaz.
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/13 md.)
Bu meslek kuruluşları, kuruluş amaçları dışında faaliyette bulunamazlar.
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/13 md.)
Bu meslek kuruluşları ve üst kuruluşları organlarının seçimlerinde siyasi
partiler aday gösteremezler.
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/13 md.)
Bu meslek kuruluşları üzerinde Devletin idari ve mali denetimine ilişkin
kurallar kanunla düzenlenir.
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/13 md.)
Amaçları dışında faaliyet gösteren meslek kuruluşlarının sorumlu organlarının
görevine, kanunun belirlediği merciin veya Cumhuriyet savcısının istemi üzerine
mahkeme kararıyla son verilir ve yerlerine yenileri seçtirilir.
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/13 md.)
Ancak, milli güvenliğin, kamu düzeninin, suç işlenmesini veya suçun devamını
önlemenin yahut yakalamanın gerektirdiği hallerde gecikmede sakınca varsa,
kanunla bir merci, meslek kuruluşlarını veya üst kuruluşlarını faaliyetten men
ile yetkilendirilebilir. Bu merciin kararı, yirmidört saat içerisinde görevli hakimin
onayına sunulur. Hakim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu
idari karar kendiliğinden yürürlükten kalkar.
İ. Diyanet İşleri Başkanlığı
Madde 136 – Genel idare
içinde yer alan Diyanet İşleri Başkanlığı, laiklik ilkesi doğrultusunda, bütün
siyasi görüş ve düşünüşlerin dışında kalarak ve milletçe dayanışma ve
bütünleşmeyi amaç edinerek, özel kanununda gösterilen görevleri yerine getirir.
J.
Kanunsuz emir
Madde 137 – Kamu
hizmetlerinde herhangi bir sıfat ve suretle çalışmakta olan kimse, üstünden
aldığı emri, yönetmelik,
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi,
kanun veya Anayasa
hükümlerine aykırı görürse, yerine getirmez ve bu aykırılığı o emri
verene bildirir. Ancak, üstü emrinde ısrar eder ve bu emrini yazı ile
yenilerse, emir yerine getirilir; bu halde, emri yerine getiren sorumlu olmaz.(1)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “tüzük”
ibaresi “Cumhurbaşkanlığı kararnamesi” şeklinde değiştirilmiştir.
165
Konusu suç teşkil eden emir, hiçbir suretle yerine
getirilmez; yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz.
Askeri
hizmetlerin görülmesi ve acele hallerde kamu düzeni ve kamu güvenliğinin
korunması için kanunla gösterilen istisnalar saklıdır.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Yargı
I. Genel hükümler
A.
Mahkemelerin bağımsızlığı
Madde 138 – Hakimler, görevlerinde
bağımsızdırlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdanı kanaatlerine
göre hüküm verirler.
Hiçbir
organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve
hakimlere emir ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde
bulunamaz.
Görülmekte
olan bir dava hakkında Yasama Meclisinde yargı yetkisinin kullanılması ile
ilgili soru sorulamaz, görüşme yapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz.
Yasama
ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarına uymak zorundadır; bu
organlar ve idare, mahkeme kararlarını hiçbir suretle değiştiremez ve bunların
yerine getirilmesini geciktiremez.
B.
Hakimlik ve savcılık teminatı
Madde 139 – Hakimler ve
savcılar azlolunamaz, kendileri istemedikçe Anayasada gösterilen yaştan önce
emekliye ayrılamaz; bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de
olsa, aylık, ödenek ve diğer özlük haklarından yoksun kılınamaz.
Meslekten
çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymiş olanlar, görevini sağlık
bakımından yerine getiremeyeceği kesin olarak anlaşılanlar veya meslekte
kalmalarının uygun olmadığına karar verilenler hakkında kanundaki istisnalar
saklıdır.
C. Hakimlik
ve savcılık mesleği
Madde 140 – Hakimler ve savcılar adli ve idari
yargı hakim ve savcıları olarak görev yaparlar. Bu görevler meslekten hakim ve
savcılar eliyle yürütülür.
Hakimler,
mahkemelerin bağımsızlığı ve hakimlik teminatı esaslarına göre görev ifa
ederler.
Hakim
ve savcıların nitelikleri, atanmaları, hakları ve ödevleri, aylık ve
ödenekleri, meslekte ilerlemeleri, görevlerinin ve görev yerlerinin geçici veya
sürekli olarak değiştirilmesi, haklarında disiplin kovuşturması açılması ve disiplin
cezası verilmesi, görevleriyle ilgili veya görevleri sırasında işledikleri
suçlarından dolayı soruşturma yapılması ve yargılanmalarına karar verilmesi,
meslekten çıkarmayı gerektiren suçluluk veya yetersizlik halleri ve meslek içi
eğitimleri ile diğer özlük işleri mahkemelerin bağımsızlığı ve hakimlik
teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.
Hakimler
ve savcılar altmışbeş yaşını bitirinceye kadar hizmet görürler; askeri
hakimlerin yaş haddi, yükselme ve emeklilikleri kanunda gösterilir.
Hakimler
ve savcılar, kanunda belirtilenlerden başka, Resmî ve özel hiçbir görev
alamazlar.
Hakimler
ve savcılar idari görevleri yönünden Adalet Bakanlığına bağlıdırlar.
166
Hakim ve savcı olup da adalet
hizmetindeki idari görevlerde çalışanlar, hakimler ve savcılar hakkındaki
hükümlere tabidirler. Bunlar, hakimler ve savcılara ait esaslar dairesinde
sınıflandırılır ve derecelendirilirler, hakimlere ve savcılara tanınan her
türlü haklardan yararlanırlar.
D.
Duruşmaların açık ve kararların gerekçeli olması
Madde 141 – Mahkemelerde duruşmalar herkese
açıktır. Duruşmaların bir kısmının veya tamamının kapalı yapılmasına ancak
genel ahlakın veya kamu güvenliğinin kesin olarak gerekli kıldığı hallerde
karar verilebilir.
Küçüklerin
yargılanması hakkında kanunla özel hükümler konulur.
Bütün
mahkemelerin her türlü kararları gerekçeli olarak yazılır.
Davaların
en az giderle ve mümkün olan süratle sonuçlandırılması, yargının görevidir.
E. Mahkemelerin kuruluşu
Madde 142 – Mahkemelerin kuruluşu, görev ve
yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenlenir.
(Ek fıkra: 21/1/2017-6771/13 md.) Disiplin mahkemeleri dışında askerî mahkemeler
kurulamaz. Ancak savaş halinde, asker kişilerin görevleriyle ilgili olarak
işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevli askerî mahkemeler
kurulabilir.
F.
Devlet Güvenlik Mahkemeleri
Madde 143 – (Mülga:
7/5/2004-5170/9 md.)
G.
Adalet hizmetlerinin denetimi (1)
Madde 144 – (Değişik:
7/5/2010-5982/14 md.)
Adalet hizmetleri ile savcıların
idarî görevleri yönünden Adalet Bakanlığınca denetimi, adalet müfettişleri ile
hâkim ve savcı mesleğinden olan iç denetçiler; araştırma, inceleme ve
soruşturma işlemleri ise adalet müfettişleri eliyle yapılır. Buna ilişkin usul
ve esaslar kanunla düzenlenir.
H. Askeri yargı
Madde 145 – (Mülga: 21/1/2017-6771/16 md.)
II. Yüksek mahkemeler
A. Anayasa Mahkemesi
1. Kuruluşu
Madde 146 – (Değişik:
7/5/2010-5982/16 md.)
Anayasa Mahkemesi onbeş üyeden
kurulur.(2)
Türkiye Büyük Millet Meclisi; iki
üyeyi Sayıştay Genel Kurulunun kendi başkan ve üyeleri arasından, her boş yer
için gösterecekleri üçer aday içinden, bir üyeyi ise baro başkanlarının serbest
avukatlar arasından gösterecekleri üç aday içinden yapacağı gizli oylamayla
seçer. Türkiye Büyük Millet Meclisinde yapılacak bu seçimde, her boş üyelik
için ilk oylamada üye tam sayısının üçte iki ve ikinci oylamada üye tam
sayısının salt çoğunluğu aranır. İkinci oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu
oylamada en çok oy alan iki aday için üçüncü oylama yapılır; üçüncü oylamada en
fazla oy alan aday üye seçilmiş olur.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
maddenin kenar başlığı “G. Hakim ve savcıların denetimi” iken, 7/5/2010 tarihli
ve 5982 sayılı Kanunun 14 üncü maddesiyle metne işlendiği şekilde
değiştirilmiştir.
(2) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “onyedi”
ibaresi “onbeş” şeklinde değiştirilmiştir.
167
Cumhurbaşkanı;
üç üyeyi Yargıtay, iki üyeyi Danıştay (…)(1) genel kurullarınca
kendi başkan ve üyeleri arasından her boş yer için gösterecekleri üçer aday
içinden; en az ikisi hukukçu olmak üzere üç üyeyi Yükseköğretim Kurulunun kendi
üyesi olmayan yükseköğretim kurumlarının hukuk, iktisat ve siyasal bilimler
dallarında görev yapan öğretim üyeleri arasından göstereceği üçer aday içinden;
dört üyeyi üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar, birinci sınıf hâkim ve
savcılar ile en az beş yıl raportörlük yapmış Anayasa Mahkemesi raportörleri
arasından seçer.(1)
Yargıtay,
Danıştay (…)(2) ve Sayıştay genel kurulları ile Yükseköğretim
Kurulundan Anayasa Mahkemesi üyeliğine aday göstermek için yapılacak
seçimlerde, her boş üyelik için, (…)(3) en fazla oy alan üç kişi
aday gösterilmiş sayılır. Baro başkanlarının serbest avukatlar arasından
gösterecekleri üç aday için yapılacak seçimde (…)(3) en fazla oy
alan üç kişi aday gösterilmiş sayılır.(2)(3)
Anayasa Mahkemesine üye seçilebilmek
için, kırkbeş yaşın doldurulmuş olması kaydıyla; yükseköğretim kurumları
öğretim üyelerinin profesör veya doçent unvanını kazanmış, avukatların en az
yirmi yıl fiilen avukatlık yapmış, üst kademe yöneticilerinin yükseköğrenim
görmüş ve en az yirmi yıl kamu hizmetinde fiilen çalışmış, birinci sınıf hâkim
ve savcıların adaylık dahil en az yirmi yıl çalışmış olması şarttır.
Anayasa Mahkemesi üyeleri arasından
gizli oyla ve üye tam sayısının salt çoğunluğu ile dört yıl için bir Başkan ve
iki başkanvekili seçilir. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Anayasa Mahkemesi üyeleri aslî
görevleri dışında Resmî veya özel hiçbir görev alamazlar.
2. Üyelerin görev süresi ve üyeliğin sona ermesi (4)
Madde 147 – (Değişik birinci fıkra: 7/5/2010-5982/17 md.) Anayasa
Mahkemesi üyeleri oniki yıl için seçilirler. Bir kimse iki defa Anayasa
Mahkemesi üyesi seçilemez. Anayasa Mahkemesi üyeleri altmışbeş yaşını
doldurunca emekliye ayrılırlar. Zorunlu emeklilik yaşından önce görev süresi
dolan üyelerin başka bir görevde çalışmaları ve özlük işleri kanunla
düzenlenir.
Anayasa Mahkemesi üyeliği, bir
üyenin hakimlik mesleğinden çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hüküm
giymesi halinde kendiliğinden; görevini sağlık bakımından yerine
getiremeyeceğinin kesin olarak anlaşılması halinde de, Anayasa Mahkemesi üye
tamsayısının salt çoğunluğunun kararı ile sona erer.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı
Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “, bir üyeyi Askerî Yargıtay,
bir üyeyi Askerî Yüksek İdare Mahkemesi” ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
(2) 21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı
Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “, Askerî Yargıtay, Askerî
Yüksek İdare Mahkemesi” ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
(3) Bu fıkranın birinci cümlesinde
yer alan “… bir üye ancak bir aday için oy
kullanabilir; …” ibaresi ile ikinci cümlesinde yer alan “… de her bir baro başkanı ancak bir
aday için oy kullanabilir ve …” ibaresi, 1/8/2010 tarihli ve 27659
Mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Anayasa Mahkemesinin 7/7/2010
tarihli ve E.: 2010/49, K.: 2010/87 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir.
(4) Bu maddenin kenar başlığı “2. Üyeliğin sona ermesi” iken, 7/5/2010 tarihli
ve 5982 sayılı Kanunun 17 nci maddesiyle metne işlendiği şekilde
değiştirilmiştir.
168
3. Görev ve yetkileri (1)
Madde 148 – Anayasa Mahkemesi, kanunların,
Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasaya
şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetler ve bireysel
başvuruları karara bağlar. Anayasa
değişikliklerini ise sadece şekil bakımından inceler ve denetler. Ancak,
olağanüstü hallerde (…)(2) ve savaş hallerinde çıkarılan
Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin şekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılığı
iddiasıyla, Anayasa Mahkemesinde dava açılamaz.(2)
Kanunların şekil bakımından
denetlenmesi, son oylamanın, öngörülen çoğunlukla yapılıp yapılmadığı; Anayasa
değişikliklerinde ise, teklif ve oylama çoğunluğuna ve ivedilikle
görüşülemeyeceği şartına uyulup uyulmadığı hususları ile sınırlıdır. Şekil
bakımından denetleme, Cumhurbaşkanınca veya Türkiye Büyük Millet Meclisi
üyelerinin beşte biri tarafından istenebilir. Kanunun yayımlandığı tarihten itibaren
on gün geçtikten sonra, şekil bozukluğuna dayalı iptal davası açılamaz; def'i
yoluyla da ileri sürülemez.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/18 md.) Herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve
özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin
kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine
başvurabilir. Başvuruda bulunabilmek için olağan kanun yollarının tüketilmiş
olması şarttır.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/18 md.) Bireysel
başvuruda, kanun yolunda gözetilmesi gereken hususlarda inceleme yapılamaz.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/18 md.) Bireysel
başvuruya ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.
Anayasa Mahkemesi Cumhurbaşkanını, Türkiye
Büyük Millet Meclisi Başkanını, Cumhurbaşkanı yardımcılarını, bakanları, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay,
Danıştay (…)(5) Başkan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet
Başsavcıvekilini, Hakimler ve Savcılar (…)(6) Kurulu ve Sayıştay
Başkan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla
yargılar.(3)(4)(5)(6)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 7/5/2010
tarihli ve 5982 sayılı Kanunun 18 inci maddesiyle, bu maddenin birinci
fıkrasının birinci cümlesinin sonuna “ve bireysel başvuruları karara bağlar”
ibaresi eklenmiştir.
(2) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan
“sıkıyönetim,” ibaresi madde metninden
çıkarılmış; “kanun hükmünde kararnamelerin” ibareleri “Cumhurbaşkanlığı
kararnamelerinin” şeklinde değiştirilmiştir.
(3) 7/5/2010 tarihli ve 5982 sayılı
Kanunun 18 inci maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Cumhurbaşkanını,” ibaresinden
sonra gelmek üzere “Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanını,” ibaresi
eklenmiştir.
(4) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Bakanlar
Kurulu üyelerini” ibaresi “Cumhurbaşkanı yardımcılarını, bakanları” şeklinde
değiştirilmiştir.
(5) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “, Askerî
Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi” ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
(6) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Yüksek”
ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
168-1
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/18 md.) Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri
Komutanları (…)(1) da görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce
Divanda yargılanırlar. (1)
Yüce Divanda, savcılık görevini
Cumhuriyet Başsavcısı veya Cumhuriyet Başsavcıvekili yapar.
(Değişik beşinci fıkra: 7/5/2010-5982/18 md.) Yüce Divan
kararlarına karşı yeniden inceleme başvurusu yapılabilir. Genel Kurulun yeniden
inceleme sonucunda verdiği kararlar kesindir.
Anayasa Mahkemesi, Anayasa ile
verilen diğer görevleri de yerine getirir.
4. Çalışma ve yargılama usulü
Madde 149 – (Değişik: 7/5/2010-5982/19 md.)
Anayasa
Mahkemesi, iki bölüm ve Genel Kurul halinde çalışır. Bölümler, başkanvekili
başkanlığında dört üyenin katılımıyla toplanır. Genel Kurul, Mahkeme Başkanının
veya Başkanın belirleyeceği başkanvekilinin başkanlığında en az on üye ile
toplanır. Bölümler ve Genel Kurul, kararlarını salt çoğunlukla alır. Bireysel
başvuruların kabul edilebilirlik incelemesi için komisyonlar oluşturulabilir. (2)
Siyasî
partilere ilişkin dava ve başvurulara, iptal ve itiraz davaları ile Yüce Divan
sıfatıyla yürütülecek yargılamalara Genel Kurulca bakılır, bireysel başvurular
ise bölümlerce karara bağlanır.
Anayasa
değişikliğinde iptale, siyasî partilerin kapatılmasına ya da Devlet yardımından
yoksun bırakılmasına karar verilebilmesi için toplantıya katılan üyelerin üçte
iki oy çokluğu şarttır.
Şekil
bozukluğuna dayalı iptal davaları Anayasa Mahkemesince öncelikle incelenip
karara bağlanır.
Anayasa
Mahkemesinin kuruluşu, Genel Kurul ve bölümlerin yargılama usulleri, Başkan,
başkanvekilleri ve üyelerin disiplin işleri kanunla; Mahkemenin çalışma
esasları, bölüm ve komisyonların oluşumu ve işbölümü kendi yapacağı İçtüzükle
düzenlenir.
Anayasa
Mahkemesi Yüce Divan sıfatıyla baktığı davalar dışında kalan işleri dosya
üzerinde inceler. Ancak, bireysel başvurularda duruşma yapılmasına karar
verilebilir. Mahkeme ayrıca, gerekli gördüğü hallerde sözlü açıklamalarını
dinlemek üzere ilgilileri ve konu üzerinde bilgisi olanları çağırabilir ve
siyasî partilerin kapatılmasına ilişkin davalarda, Yargıtay Cumhuriyet
Başsavcısından sonra kapatılması istenen siyasî partinin genel başkanlığının
veya tayin edeceği bir vekilin savunmasını dinler.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “ile Jandarma Genel
Komutanı” ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
(2) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “oniki”
ibaresi “on” şeklinde değiştirilmiştir.
168-2
5. İptal davası
Madde 150 – Kanunların,
Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin, Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün
veya bunların belirli madde ve hükümlerinin şekil ve esas bakımından Anayasaya
aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesinde doğrudan doğruya iptal davası
açabilme hakkı, Cumhurbaşkanına, Türkiye Büyük Millet Meclisinde en fazla üyeye
sahip iki siyasi parti grubuna ve üye tamsayısının en az beşte biri tutarındaki
üyelere aittir. (Mülga son cümle:
21/1/2017-6771/16 md.) (…) (1)
6. Dava açma süresi
Madde 151 – Anayasa
Mahkemesinde doğrudan doğruya iptal davası açma hakkı, iptali istenen kanun,
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi veya içtüzüğün Resmî Gazetede yayımlanmasından
başlayarak altmış gün sonra düşer. (2)
7.
Anayasaya aykırılığın diğer mahkemelerde ileri sürülmesi
Madde 152 – Bir davaya bakmakta olan mahkeme,
uygulanacak bir kanun veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin hükümlerini
Anayasaya aykırı görürse veya taraflardan birinin ileri sürdüğü aykırılık
iddiasının ciddi olduğu kanısına varırsa, Anayasa Mahkemesinin bu konuda
vereceği karara kadar davayı geri bırakır. (3)
Mahkeme,
Anayasaya aykırılık iddiasını ciddi görmezse bu iddia, temyiz merciince esas
hükümle birlikte karara bağlanır.
Anayasa
Mahkemesi, işin kendisine gelişinden başlamak üzere beş ay içinde kararını
verir ve açıklar. Bu süre içinde karar verilmezse mahkeme davayı yürürlükteki
kanun hükümlerine göre sonuçlandırır. Ancak, Anayasa Mahkemesinin kararı, esas
hakkındaki karar kesinleşinceye kadar gelirse, mahkeme buna uymak zorundadır.
Anayasa
Mahkemesinin işin esasına girerek verdiği red kararının Resmî Gazetede yayımlanmasından
sonra on yıl geçmedikçe aynı kanun hükmünün Anayasaya aykırılığı iddiasıyla
tekrar başvuruda bulunulamaz.
8. Anayasa Mahkemesinin kararları
Madde 153 – Anayasa
Mahkemesinin kararları kesindir. İptal kararları gerekçesi yazılmadan
açıklanamaz.
Anayasa
Mahkemesi bir kanun veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin tamamını veya bir
hükmünü iptal ederken, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol
açacak biçimde hüküm tesis edemez.(4)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “kanun
hükmündeki kararnamelerin” ibaresi “Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin”
şeklinde, “iktidar ve anamuhalefet partisi Meclis grupları ile Türkiye Büyük
Millet Meclisi” ibaresi “Türkiye Büyük Millet Meclisinde en fazla üyeye sahip
iki siyasi parti grubuna ve” şeklinde değiştirilmiştir.
(2) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “kanun
hükmünde kararname” ibaresi “Cumhurbaşkanlığı kararnamesi” şeklinde değiştirilmiştir.
(3) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “kanun
hükmünde kararnamenin” ibaresi “Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin” şeklinde
değiştirilmiştir.
(4) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “kanun
hükmünde kararnamenin” ibaresi “Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin” şeklinde
değiştirilmiştir.
169
Kanun,
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi veya Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğü ya da
bunların hükümleri, iptal kararlarının Resmî Gazetede yayımlandığı tarihte
yürürlükten kalkar. Gereken hallerde Anayasa Mahkemesi iptal hükmünün yürürlüğe
gireceği tarihi ayrıca kararlaştırabilir. Bu tarih, kararın Resmî Gazetede
yayımlandığı günden başlayarak bir yılı geçemez.(1)
İptal kararının yürürlüğe girişinin
ertelendiği durumlarda, Türkiye Büyük Millet Meclisi, iptal kararının ortaya
çıkardığı hukuki boşluğu dolduracak kanun (…)(2) teklifini öncelikle
görüşüp karara bağlar.(2)
İptal kararları geriye yürümez.
Anayasa
Mahkemesi kararları Resmî Gazetede hemen yayımlanır ve yasama, yürütme ve yargı
organlarını, idare makamlarını, gerçek ve tüzelkişileri bağlar.
B.
Yargıtay
Madde 154 – Yargıtay, adliye
mahkemelerince verilen ve kanunun başka bir adli yargı merciine bırakmadığı
karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara
da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
Yargıtay
üyeleri, birinci sınıfa ayrılmış adli yargı hakim ve Cumhuriyet savcıları ile
bu meslekten sayılanlar arasından Hakimler ve Savcılar (…)(3)
Kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir.(3)
Yargıtay
Birinci Başkanı, birinci başkanvekilleri ve daire başkanları kendi üyeleri
arasından Yargıtay Genel Kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli
oyla dört yıl için seçilirler; süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Yargıtay
Cumhuriyet Başsavcısı ve Cumhuriyet Başsavcıvekili, Yargıtay Genel Kurulunun
kendi üyeleri arasından gizli oyla belirleyeceği beşer aday arasından
Cumhurbaşkanı tarafından dört yıl için seçilirler. Süresi bitenler yeniden
seçilebilirler.
Yargıtayın
kuruluşu, işleyişi, Başkan, başkanvekilleri, daire başkanları ve üyeleri ile
Cumhuriyet Başsavcısı ve Cumhuriyet Başsavcıvekilinin nitelikleri ve seçim
usulleri, mahkemelerin bağımsızlığı ve hakimlik teminatı esaslarına göre
kanunla düzenlenir.
C.
Danıştay
Madde 155 – Danıştay, idari
mahkemelerce verilen ve kanunun başka bir idari yargı merciine bırakmadığı
karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara
da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “kanun
hükmünde kararname” ibaresi “Cumhurbaşkanlığı kararnamesi” şeklinde
değiştirilmiştir.
(2) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “tasarı
veya” ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
(3) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Yüksek”
ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
170
(Değişik ikinci fıkra: 13/8/1999-4446/3 md.) Danıştay, davaları görmek, (…)(1)
kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri hakkında iki ay
içinde düşüncesini bildirmek, (…)(1) idari uyuşmazlıkları çözmek ve
kanunla gösterilen diğer işleri yapmakla görevlidir.(1)
Danıştay
üyelerinin dörtte üçü, birinci sınıf idari yargı hakim ve savcıları ile bu
meslekten sayılanlar arasından Hakimler ve Savcılar (…)(2) Kurulu;
dörtte biri, nitelikleri kanunda belirtilen görevliler arasından Cumhurbaşkanı;
tarafından seçilir. (2)
Danıştay
Başkanı, Başsavcı, başkanvekilleri ve daire başkanları, kendi üyeleri arasından
Danıştay Genel Kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla dört yıl
için seçilirler. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Danıştayın,
kuruluşu, işleyişi, Başkan, Başsavcı, başkanvekilleri, daire başkanları ile
üyelerinin nitelikleri ve seçim usulleri, idari yargının özelliği, mahkemelerin
bağımsızlığı ve hakimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.
D.
Askeri Yargıtay
Madde 156 – (Mülga: 21/1/2017-6771/16 md.)
E.
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi
Madde 157 – (Mülga: 21/1/2017-6771/16 md.)
F. Uyuşmazlık Mahkemesi
Madde 158 – Uyuşmazlık
Mahkemesi adli ve idari yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını
kesin olarak çözümlemeye yetkilidir. (3)
Uyuşmazlık
Mahkemesinin kuruluşu, üyelerinin nitelikleri ve seçimleri ile işleyişi kanunla
düzenlenir. Bu mahkemenin Başkanlığını Anayasa Mahkemesince, kendi üyeleri
arasından görevlendirilen üye yapar.
Diğer
mahkemelerle, Anayasa Mahkemesi arasındaki görev uyuşmazlıklarında, Anayasa
Mahkemesinin kararı esas alınır.
III. Hakimler ve Savcılar (…)(4)
Kurulu (4)
Madde 159 – (Değişik: 7/5/2010-5982/22 md.)
Hâkimler ve Savcılar (…)(4)
Kurulu, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kurulur
ve görev yapar. (4)
(Değişik fıkra: 21/1/2017-6771/14 md.) Hâkimler ve Savcılar Kurulu onüç üyeden oluşur; iki
daire halinde çalışır.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Başbakan
ve Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarıları,” ve “tüzük tasarılarını
incelemek,” ibareleri madde metninden çıkarılmıştır.
(2) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Yüksek”
ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
(3) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “adli,
idari ve askeri” ibaresi “adli ve idari” şeklinde değiştirilmiştir.
(4) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 14 üncü maddesiyle, bu maddenin başlığında ve
birinci fıkrasında yer alan “Yüksek” ibareleri madde metninden çıkarılmıştır.
171
(Değişik fıkra: 21/1/2017-6771/14 md.) Kurulun Başkanı Adalet Bakanıdır. Adalet Bakanlığı
Müsteşarı Kurulun tabiî üyesidir. Kurulun, üç üyesi birinci sınıf olup, birinci
sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş adlî yargı hâkim ve
savcıları arasından, bir üyesi birinci sınıf olup, birinci sınıfa ayrılmayı
gerektiren nitelikleri yitirmemiş idarî yargı hâkim ve savcıları arasından
Cumhurbaşkanınca; üç üyesi Yargıtay üyeleri, bir üyesi Danıştay üyeleri, üç
üyesi nitelikleri kanunda belirtilen yükseköğretim kurumlarının hukuk
dallarında görev yapan öğretim üyeleri ile avukatlar arasından Türkiye Büyük Millet
Meclisi tarafından seçilir. Öğretim üyeleri ile avukatlar arasından seçilen
üyelerden, en az birinin öğretim üyesi ve en az birinin de avukat olması
zorunludur. Kurulun Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından seçilecek
üyeliklerine ilişkin başvurular, Meclis Başkanlığına yapılır. Başkanlık,
başvuruları Anayasa ve Adalet Komisyonları Üyelerinden Kurulu Karma Komisyona
gönderir. Komisyon her bir üyelik için üç adayı, üye tamsayısının üçte iki
çoğunluğuyla belirler. Birinci oylamada aday belirleme işleminin
sonuçlandırılamaması halinde ikinci oylamada üye tamsayısının beşte üç
çoğunluğu aranır. Bu oylamada da aday belirlenemediği takdirde, her bir üyelik
için en çok oyu alan iki aday arasında ad çekme usulü ile aday belirleme işlemi
tamamlanır. Türkiye Büyük Millet Meclisi, Komisyon tarafından belirlenen
adaylar arasından, her bir üye için ayrı ayrı gizli oyla seçim yapar. Birinci
oylamada üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu; bu oylamada seçimin
sonuçlandırılamaması halinde, ikinci oylamada üye tamsayısının beşte üç
çoğunluğu aranır. İkinci oylamada da üye seçilemediği takdirde en çok oyu alan
iki aday arasında ad çekme usulü ile üye seçimi tamamlanır.
(Değişik fıkra: 21/1/2017-6771/14 md.) Üyeler dört yıl için seçilir. Süresi biten üyeler bir
kez daha seçilebilir.
(Değişik fıkra: 21/1/2017-6771/14 md.) Kurul üyeliği seçimi, üyelerin görev süresinin
dolmasından önceki otuz gün içinde yapılır. Seçilen üyelerin görev süreleri
dolmadan Kurul üyeliğinin boşalması durumunda, boşalmayı takip eden otuz gün
içinde, yeni üyelerin seçimi yapılır.
Kurulun, Adalet Bakanı ile Adalet
Bakanlığı Müsteşarı dışındaki (…)(1) üyeleri, görevlerinin devamı
süresince; kanunda belirlenenler dışında başka bir görev alamazlar veya Kurul
tarafından başka bir göreve atanamaz ve seçilemezler. (1)
Kurulun yönetimi ve temsili Kurul
Başkanına aittir. Kurul Başkanı dairelerin çalışmalarına katılamaz. Kurul,
kendi üyeleri arasından daire başkanlarını ve daire başkanlarından birini de
başkanvekili olarak seçer. Başkan, yetkilerinden bir kısmını başkanvekiline
devredebilir.
Kurul, adlî ve idarî yargı hâkim ve
savcılarını mesleğe kabul etme, atama ve nakletme, geçici yetki verme, yükselme
ve birinci sınıfa ayırma, kadro dağıtma, meslekte kalmaları uygun görülmeyenler
hakkında karar verme, disiplin cezası verme, görevden uzaklaştırma işlemlerini
yapar; Adalet Bakanlığının, bir mahkemenin kaldırılması veya yargı çevresinin
değiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlar; ayrıca, Anayasa ve
kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirir.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 14 üncü maddesiyle, bu fıkrada yer alan “asıl”
ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
172
Hâkim ve savcıların görevlerini;
kanun ve diğer mevzuata (hâkimler için idarî nitelikteki genelgelere) uygun
olarak yapıp yapmadıklarını denetleme; görevlerinden dolayı veya görevleri
sırasında suç işleyip işlemediklerini, hal ve eylemlerinin sıfat ve görevleri
icaplarına uyup uymadığını araştırma ve gerektiğinde haklarında inceleme ve soruşturma
işlemleri, ilgili dairenin teklifi ve Hâkimler ve Savcılar (…)(1)
Kurulu Başkanının oluru ile Kurul müfettişlerine yaptırılır. Soruşturma ve
inceleme işlemleri, hakkında soruşturma ve inceleme yapılacak olandan daha
kıdemli hâkim veya savcı eliyle de yaptırılabilir. (1)
Kurulun meslekten çıkarma cezasına
ilişkin olanlar dışındaki kararlarına karşı yargı mercilerine başvurulamaz.
Kurula bağlı Genel Sekreterlik
kurulur. Genel Sekreter, birinci sınıf hâkim ve savcılardan Kurulun teklif
ettiği üç aday arasından Kurul Başkanı tarafından atanır. Kurul müfettişleri
ile Kurulda geçici veya sürekli olarak çalıştırılacak hâkim ve savcıları,
muvafakatlerini alarak atama yetkisi Kurula aittir.
Adalet Bakanlığının merkez, bağlı ve
ilgili kuruluşlarında geçici veya sürekli olarak çalıştırılacak hâkim ve
savcılar ile adalet müfettişlerini ve hâkim ve savcı mesleğinden olan iç
denetçileri, muvafakatlerini alarak atama yetkisi Adalet Bakanına aittir.
Kurul üyelerinin seçimi, dairelerin
oluşumu ve işbölümü, Kurulun ve dairelerin görevleri, toplantı ve karar yeter
sayıları, çalışma usul ve esasları, dairelerin karar ve işlemlerine karşı
yapılacak itirazlar ve bunların incelenmesi usulü ile Genel Sekreterliğin
kuruluş ve görevleri kanunla düzenlenir.
IV. Sayıştay
Madde 160 – Sayıştay, merkezî yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal
güvenlik kurumlarının bütün gelir ve giderleri ile mallarını Türkiye Büyük
Millet Meclisi adına denetlemek ve sorumluların hesap ve işlemlerini kesin
hükme bağlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hükme bağlama
işlerini yapmakla görevlidir. Sayıştayın kesin hükümleri hakkında ilgililer
yazılı bildirim tarihinden itibaren onbeş gün içinde bir kereye mahsus olmak
üzere karar düzeltilmesi isteminde bulunabilirler. Bu kararlar dolayısıyla
idari yargı yoluna başvurulamaz.(2)
Vergi, benzeri mali yükümlülükler ve
ödevler hakkında Danıştay ile Sayıştay kararları arasındaki uyuşmazlıklarda
Danıştay kararları esas alınır.
(Ek
üçüncü fıkra: 29/10/2005-5428/2 md.) Mahallî idarelerin hesap ve
işlemlerinin denetimi ve kesin hükme bağlanması Sayıştay tarafından yapılır.
Sayıştayın
kuruluşu, işleyişi, denetim usulleri, mensuplarının nitelikleri, atanmaları,
ödev ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri ve diğer özlük işleri, Başkan ve
üyelerinin teminatı kanunla düzenlenir.
(Mülga son fıkra: 7/5/2004-5170/10 md.)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 14 üncü maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Yüksek”
ibaresi madde metninden çıkarılmış; “kanun, tüzük, yönetmeliklere ve
genelgelere” ibaresi “kanun ve diğer mevzuata” şeklinde değiştirilmiştir.
(2) 29/10/2005
tarihli ve 5428 sayılı Kanunun 2 nci maddesiyle bu fıkrada yer alan “genel ve
katma bütçeli dairelerin” ibaresi “merkezî yönetim bütçesi kapsamındaki kamu
idareleri ile sosyal güvenlik kurumlarının” şeklinde değiştirilmiştir.
172-1
DÖRDÜNCÜ KISIM
MALİ VE EKONOMİK HÜKÜMLER
BİRİNCİ BÖLÜM
Mali Hükümler
I. Bütçe
A.
Bütçe ve kesinhesap (1)
Madde 161 – (Değişik:
21/1/2017-6771/15 md.)
Kamu idarelerinin ve kamu iktisadî
teşebbüsleri dışındaki kamu tüzel kişilerinin harcamaları yıllık bütçelerle
yapılır.
Malî yıl başlangıcı ile merkezi
yönetim bütçesinin hazırlanması, uygulanması ve kontrolü ile yatırımlar veya
bir yıldan fazla sürecek iş ve hizmetler için özel süre ve usuller kanunla
düzenlenir. Bütçe kanununa, bütçe ile ilgili hükümler dışında hiçbir hüküm
konulamaz.
Cumhurbaşkanı bütçe kanun teklifini,
malî yılbaşından en az yetmişbeş gün önce, Türkiye Büyük Millet Meclisine
sunar. Bütçe teklifi Bütçe Komisyonunda görüşülür. Komisyonun ellibeş gün
içinde kabul edeceği metin Genel Kurulda görüşülür ve malî yılbaşına kadar
karara bağlanır.
Bütçe kanununun süresinde yürürlüğe
konulamaması halinde, geçici bütçe kanunu çıkarılır. Geçici bütçe kanununun da
çıkarılamaması durumunda, yeni bütçe kanunu kabul edilinceye kadar bir önceki
yılın bütçesi yeniden değerleme oranına göre artırılarak uygulanır.
Türkiye Büyük Millet Meclisi
üyeleri, Genel Kurulda kamu idare bütçeleri hakkında düşüncelerini her bütçenin
görüşülmesi sırasında açıklarlar, gider artırıcı veya gelirleri azaltıcı
önerilerde bulunamazlar.
Genel Kurulda kamu idare bütçeleri
ile değişiklik önergeleri, üzerinde ayrıca görüşme yapılmaksızın okunur ve
oylanır.
Merkezî yönetim bütçesiyle verilen
ödenek, harcanabilecek tutarın sınırını gösterir. Harcanabilecek tutarın
Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle aşılabileceğine dair bütçe kanununa hüküm
konulamaz.
Carî yıl bütçesindeki ödenek
artışını öngören değişiklik teklifleri ile carî ve izleyen yılların bütçelerine
malî yük getiren tekliflerde, öngörülen giderleri karşılayabilecek malî kaynak
gösterilmesi zorunludur.
Merkezî yönetim kesinhesap kanunu
teklifi, ilgili olduğu malî yılın sonundan başlayarak en geç altı ay sonra
Cumhurbaşkanı tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulur. Sayıştay genel
uygunluk bildirimini, ilişkin olduğu kesinhesap kanun teklifinin verilmesinden
başlayarak en geç yetmişbeş gün içinde Meclise sunar.
Kesinhesap kanunu teklifi ve genel
uygunluk bildiriminin Türkiye Büyük Millet Meclisine verilmiş olması, ilgili
yıla ait Sayıştayca sonuçlandırılamamış denetim ve hesap yargılamasını önlemez
ve bunların karara bağlandığı anlamına gelmez.
Kesinhesap kanunu teklifi, yeni yıl
bütçe kanunu teklifiyle birlikte görüşülür ve karara bağlanır.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
maddenin kenar başlığı “ A. Bütçenin
hazırlanması ve uygulanması” iken, 21/1/2017 tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 15
inci maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
172-2
B. Bütçenin görüşülmesi
Madde 162 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
C. Bütçelerde değişiklik yapılabilme
esasları
Madde 163 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
D. Kesinhesap
Madde 164 – (Mülga:
21/1/2017-6771/16 md.)
E. Kamu iktisadi teşebbüslerinin
denetimi
Madde 165 – Sermayesinin
yarısından fazlası doğrudan doğruya veya dolaylı olarak Devlete ait olan kamu
kuruluş ve ortaklıklarının Türkiye Büyük Millet Meclisince denetlenmesi
esasları kanunla düzenlenir.
İKİNCİ BÖLÜM
Ekonomik Hükümler
I. Planlama; Ekonomik ve
Sosyal Konsey (1)
Madde 166 – Ekonomik, sosyal
ve kültürel kalkınmayı, özellikle sanayiin ve tarımın yurt düzeyinde dengeli ve
uyumlu biçimde hızla gelişmesini, ülke kaynaklarının döküm ve
değerlendirilmesini yaparak verimli şekilde kullanılmasını planlamak, bu amaçla
gerekli teşkilatı kurmak Devletin görevidir.
Planda
milli tasarrufu ve üretimi artırıcı, fiyatlarda istikrar ve dış ödemelerde
dengeyi sağlayıcı, yatırım ve istihdamı geliştirici tedbirler öngörülür;
yatırımlarda toplum yararları ve gerekleri gözetilir; kaynakların verimli
şekilde kullanılması hedef alınır. Kalkınma girişimleri, bu plana göre
gerçekleştirilir.
Kalkınma
planlarının hazırlanmasına, Türkiye Büyük Millet Meclisince onaylanmasına,
uygulanmasına, değiştirilmesine ve bütünlüğünü bozacak değişikliklerin
önlenmesine ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/23 md.) Ekonomik ve sosyal politikaların oluşturulmasında
Cumhurbaşkanına istişarî nitelikte görüş bildirmek amacıyla Ekonomik ve Sosyal
Konsey kurulur. Ekonomik ve Sosyal Konseyin kuruluş ve işleyişi kanunla
düzenlenir.(2)
II.
Piyasaların denetimi ve dış ticaretin düzenlenmesi
Madde 167 – Devlet, para, kredi, sermaye, mal ve
hizmet piyasalarının sağlıklı ve düzenli işlemelerini sağlayıcı ve geliştirici
tedbirleri alır; piyasalarda fiili veya anlaşma sonucu doğacak tekelleşme ve
kartelleşmeyi önler.
Dış
ticaretin ülke ekonomisinin yararına olmak üzere düzenlenmesi amacıyla ithalat,
ihracat ve diğer dış ticaret işlemleri üzerine vergi ve benzeri yükümlülükler
dışında ek mali yükümlülükler koymaya ve bunları kaldırmaya kanunla
Cumhurbaşkanına yetki verilebilir.(3)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
maddenin kenar başlığı “I. Planlama” iken, 7/5/2010 tarihli ve 5982
sayılı Kanunun 23 üncü maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
(2) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan
“hükümete” ibaresi “Cumhurbaşkanına” şeklinde değiştirilmiştir.
(3) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle, bu fıkrada yer alan “Bakanlar
Kuruluna” ibaresi “Cumhurbaşkanına” şeklinde değiştirilmiştir.
173
III. Tabii servetlerin ve
kaynakların aranması ve işletilmesi
Madde 168 – Tabii servetler
ve kaynaklar Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır. Bunların aranması ve
işletilmesi hakkı Devlete aittir. Devlet bu hakkını belli bir süre için, gerçek
ve tüzelkişilere devredebilir. Hangi tabii
servet ve kaynağın
arama ve işletmesinin,
Devletin gerçek ve
tüzelkişilerle ortak olarak veya
doğrudan gerçek ve tüzelkişiler eliyle yapılması, kanunun açık iznine bağlıdır.
Bu durumda gerçek ve tüzelkişilerin uyması gereken şartlar ve Devletçe
yapılacak gözetim, denetim usul ve esasları ve müeyyideler kanunda gösterilir.
IV.
Ormanlar ve orman köylüsü
A.
Ormanların korunması ve geliştirilmesi
Madde 169 – Devlet,
ormanların korunması ve sahalarının genişletilmesi için gerekli kanunları koyar
ve tedbirleri alır. Yanan ormanların yerinde yeni orman yetiştirilir, bu
yerlerde başka çeşit tarım ve hayvancılık yapılamaz. Bütün ormanların gözetimi
Devlete aittir.
Devlet
ormanlarının mülkiyeti devrolunamaz. Devlet ormanları kanuna göre, Devletçe
yönetilir ve işletilir. Bu ormanlar zamanaşımı ile mülk edinilemez ve kamu
yararı dışında irtifak hakkına konu olamaz.
Ormanlara
zarar verebilecek hiçbir faaliyet ve eyleme müsaade edilemez. Ormanların tahrip
edilmesine yol açan siyasi propaganda yapılamaz; münhasıran orman suçları için
genel ve özel af çıkarılamaz. Ormanları yakmak, ormanı yok etmek veya daraltmak
amacıyla işlenen suçlar genel ve özel af kapsamına alınamaz.
Orman
olarak muhafazasında bilim ve fen bakımından hiçbir yarar görülmeyen, aksine
tarım alanlarına dönüştürülmesinde kesin yarar olduğu tespit edilen yerler ile
31/12/1981 tarihinden önce bilim ve fen bakımından orman niteliğini tam olarak
kaybetmiş olan tarla, bağ, meyvelik, zeytinlik gibi çeşitli tarım alanlarında
veya hayvancılıkta kullanılmasında yarar olduğu tespit edilen araziler, şehir,
kasaba ve köy yapılarının toplu olarak bulunduğu yerler dışında, orman sınırlarında
daraltma yapılamaz.
B. Orman köylüsünün korunması
Madde 170- Ormanlar içinde veya
bitişiğindeki köyler halkının kalkındırılması, ormanların ve bütünlüğünün
korunması bakımlarından, ormanın gözetilmesi ve işletilmesinde Devletle bu
halkın işbirliğini sağlayıcı tedbirlerle, 31/12/1981 tarihinden önce bilim ve
fen bakımından orman niteliğini tamamen kaybetmiş yerlerin değerlendirilmesi;
bilim ve fen bakımından orman olarak muhafazasında yarar görülmeyen yerlerin
tespiti ve orman sınırları dışına çıkartılması; orman içindeki köyler halkının
kısmen veya tamamen bu yerlere yerleştirilmesi için Devlet eliyle anılan
yerlerin ihya edilerek bu halkın yararlanmasına tahsisi kanunla düzenlenir.
Devlet,
bu halkın işletme araç ve gereçleriyle diğer girdilerinin sağlanmasını
kolaylaştırıcı tedbirleri alır.
Orman
içinden nakledilen köyler halkına ait araziler, Devlet ormanı olarak derhal
ağaçlandırılır.
V. Kooperatifçiliğin geliştirilmesi
Madde 171 – Devlet, milli
ekonominin yararlarını dikkate alarak, öncelikle üretimin artırılmasını ve
tüketicinin korunmasını amaçlayan kooperatifçiliğin gelişmesini sağlayacak
tedbirleri alır.
(Mülga son fıkra : 23/7/1995-4121/15 md.)
174
VI. Tüketiciler ile esnaf ve
sanatkarların korunması
A.
Tüketicilerin korunması
Madde 172 – Devlet,
tüketicileri koruyucu ve aydınlatıcı tedbirler alır, tüketicilerin kendilerini
koruyucu girişimlerini teşvik eder.
B. Esnaf ve sanatkarların korunması
Madde 173 – Devlet, esnaf ve
sanatkarı koruyucu ve destekleyici tedbirleri alır.
BEŞİNCİ KISIM
ÇEŞİTLİ HÜKÜMLER
I. İnkılap kanunlarının korunması
Madde 174 – Anayasanın hiçbir hükmü, Türk
toplumunu çağdaş uygarlık seviyesinin üstüne çıkarma ve Türkiye Cumhuriyetinin
laiklik niteliğini koruma amacını güden, aşağıda gösterilen inkılap
kanunlarının, Anayasanın halkoyu ile kabul edildiği tarihte yürürlükte bulunan
hükümlerinin, Anayasaya aykırı olduğu şeklinde anlaşılamaz ve yorumlanamaz:
1. 3 Mart 1340 tarihli ve 430 sayılı Tevhidi
Tedrisat Kanunu;
2. 25 Teşrinisani 1341 tarihli ve 671 sayılı
Şapka İktisası Hakkında Kanun;
3. 30 Teşrinisani 1341 tarihli ve 677 sayılı
Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklar ile Bir Takım
Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun;
4. 17 Şubat 1926 tarihli ve 743 sayılı Türk Kanunu
Medenisiyle kabul edilen, evlenme akdinin evlendirme memuru önünde yapılacağına
dair medeni nikah esası ile aynı kanunun 110 uncu maddesi hükmü;
5. 20 Mayıs 1928 tarihli ve 1288 sayılı
Beynelmilel Erkamın Kabulü Hakkında Kanun;
6. 1 Teşrinisani 1928 tarihli ve 1353 sayılı
Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki hakkında Kanun;
7. 26 Teşrinisani 1934 tarihli ve 2590 sayılı
Efendi, Bey, Paşa gibi Lakap ve Unvanların Kaldırıldığına dair Kanun;
8. 3 Kanunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayılı
Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanun.
ALTINCI KISIM
GEÇİCİ HÜKÜMLER
Geçici Madde 1 – Anayasanın
halkoylaması sonucu, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası olarak kabul edildiğinin
usulünce ilanı ile birlikte, halkoylaması tarihindeki Milli Güvenlik Konseyi
Başkanı ve Devlet Başkanı, Cumhurbaşkanı sıfatını kazanarak, yedi yıllık bir
dönem için, Anayasa ile Cumhurbaşkanına tanınan görevleri yerine getirir ve
yetkileri kullanır. 18 Eylül 1980 tarihinde Devlet Başkanı olarak içtiği and
yürürlükte kalır. Yedi yıllık sürenin sonunda Cumhurbaşkanlığı seçimi Anayasada
öngörülen hükümlere göre yapılır.
Cumhurbaşkanı,
ilk genel seçimler sonucu Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanıp; Başkanlık
Divanı oluşuncaya kadar, 12 Aralık 1980 gün ve 2356 sayılı Kanunla teşekkül
etmiş olan Milli Güvenlik Konseyinin Başkanlığını da yürütür.
175
İlk milletvekili genel seçimleri
sonunda Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanıp göreve başlayıncaya kadar geçecek
süre içinde, Cumhurbaşkanlığının herhangi bir surette boşalması halinde, Milli
Güvenlik Konseyinin en kıdemli üyesi, Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanıp
Anayasaya göre yeni Cumhurbaşkanını seçinceye kadar, Cumhurbaşkanına vekalet
eder ve O'nun Anayasadaki bütün görevlerini yerine getirir ve yetkilerini
kullanır.
Geçici Madde 2 – 12 Aralık 1980 gün ve
2356 sayılı Kanunla kuruluşu gösterilen Milli Güvenlik Konseyi, Anayasaya
dayalı olarak hazırlanacak Siyasi Partiler Kanunu ile Seçim Kanununa göre
yapılacak ilk genel seçimler sonucu Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanıp
Başkanlık Divanını oluşturuncaya kadar 2324 sayılı Anayasa Düzeni Hakkında
Kanun ve 2485 sayılı Kurucu Meclis Hakkında Kanunlara göre görevlerini devam
ettirir.
Anayasanın
kabulünden sonra 2356 sayılı Kanunun 3 üncü maddesindeki Milli Güvenlik Konseyi
Üyeliklerinden birisinin herhangi bir nedenle boşalması halinde doldurulması
usulüne ilişkin hüküm uygulanmaz.
Türkiye
Büyük Millet Meclisi toplanıp göreve başladıktan sonra, Milli Güvenlik Konseyi,
altı yıllık bir süre için Cumhurbaşkanlığı Konseyi haline dönüşür ve Milli
Güvenlik Konseyi Üyeleri, Cumhurbaşkanlığı Konseyi Üyesi sıfatını alırlar.
Milli Güvenlik Konseyi üyesi olarak 18 Eylül 1980 tarihinde içtikleri and
yürürlükte kalır. Cumhurbaşkanlığı Konseyi Üyeleri, Anayasada Türkiye Büyük
Millet Meclisi üyelerinin haiz bulundukları özlük hakları ile dokunulmazlığına
sahip olurlar. Altı yıllık süre sonunda Cumhurbaşkanlığı Konseyinin hukuki
varlığı sona erer.
Cumhurbaşkanlığı
Konseyinin görevleri şunlardır:
a)
Türkiye Büyük Millet Meclisince kabul edilerek Cumhurbaşkanlığına gönderilen,
Anayasada yazılı temel hak ve hürriyetlere ve ödevlere, laiklik ilkesine,
Atatürk inkılaplarının, milli güvenliğin ve kamu düzeninin korunmasına, Türkiye
Radyo - Televizyon Kurumuna, Milletlerarası andlaşmalara, dış ülkelere silahlı
kuvvet gönderilmesine ve yabancı kuvvetlerin Türkiyeye kabulüne, olağanüstü
yönetime, sıkıyönetim ve savaş haline dair kanunlar ile Cumhurbaşkanınca
gerekli görülen diğer kanunları Cumhurbaşkanına tanınan onbeş günlük sürenin
ilk on günü içinde incelemek;
b)
Cumhurbaşkanının istemi ve tespit edeceği süre içinde:
Milletvekili
genel seçimlerinin yenilenmesine, olağanüstü yönetim yetkisinin kullanılmasına
ve alınacak tedbirlere, Türkiye Radyo - Televizyon Kurumunun yönetim ve
gözetimine, gençliğin yetiştirilmesine ve Diyanet İşlerinin düzenlenmesine
ilişkin konuları incelemek ve görüş
bildirmek;
c)
Cumhurbaşkanının istemine göre, iç ve dış güvenlik ile gerekli görülen diğer
konularda inceleme ve araştırma yapmak ve sonuçlarını Cumhurbaşkanına
sunmak.
Geçici Madde 3 – Anayasaya
göre yapılacak ilk milletvekili genel seçimi sonucunda Türkiye Büyük Millet
Meclisi toplanıp, Başkanlık Divanını oluşturması ile birlikte:
a)
27 Ekim 1980 gün ve 2324 sayılı Anayasa Düzeni Hakkında Kanun,
b)
12 Aralık 1980 gün ve 2356 sayılı Milli Güvenlik Konseyi Hakkında Kanun,
c)
29 Haziran 1981 gün ve 2485 sayılı Kurucu Meclis Hakkında Kanun,
Yürürlükten
kalkar ve Milli Güvenlik Konseyi ile Danışma Meclisinin hukuki varlıkları sona
erer.
176
Geçici Madde 4 – (Mülga: 17/5/1987-3361/4 md.) (1)
Geçici Madde 5 – Yapılacak
ilk milletvekili genel seçimi sonucunun Yüksek Seçim Kurulunca ilanını takip
eden onuncu gün, Türkiye Büyük Millet Meclisi Ankara'da, Türkiye Büyük Millet
Meclisi binasında, saat 15.00 de kendiliğinden toplanır. Bu toplantıya en yaşlı
Milletvekili Başkanlık eder. Bu toplantıda milletvekilleri andiçerler.
Geçici Madde 6 – Anayasaya
göre kurulan Türkiye Büyük Millet Meclisinin toplantı ve çalışmaları için kendi
içtüzükleri yapılıncaya kadar, Millet Meclisinin 12 Eylül 1980 tarihinden önce
yürürlükte olan İçtüzüğünün, Anayasaya aykırı olmayan hükümleri uygulanır.
Geçici Madde 7 – İlk
milletvekili genel seçimi sonunda, Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanıp, yeni
Bakanlar Kurulu kuruluncaya kadar, iş başında olan Bakanlar Kurulunun görevi
devam eder.
Geçici Madde 8 – Anayasa ile
kabul edilmiş olan yeni organ, kurum ve kurulların kuruluş, görev, yetki ve
işleyişleri ile ilgili kanunlarla, Anayasada konulması veya değiştirilmesi
öngörülen diğer kanunlar, Anayasanın kabulünden başlayarak Kurucu Meclisin
görev süresi içerisinde, bu süre içerisinde yetiştirilemeyenler, seçimle gelen
Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk toplantısını izleyen bir yıl sonuna kadar
çıkartılır.
Geçici Madde 9 – İlk genel
seçimler sonucu toplanacak Türkiye Büyük Millet Meclisinin Başkanlık Divanı
kurulduktan sonra altı yıllık süre içinde yapılacak Anayasa değişikliklerini
Cumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisine geri gönderebilir. Bu takdirde
Türkiye Büyük Millet Meclisinin geri gönderilen Anayasa değişikliği hakkındaki
kanunu, aynen kabul edip tekrar Cumhurbaşkanına gönderebilmesi, üye
tamsayısının dörtte üç çoğunluğunun oyu ile mümkün olabilir.
Geçici Madde 10 – Mahalli
İdare seçimleri en geç Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk toplantısını izleyen
bir yıl içinde yapılır.
Geçici Madde 11 – Anayasanın halkoyu ile kabul
edildiği tarihte Anayasa Mahkemesi asıl ve yedek üyesi olanların kadroları ile
görevleri devam eder. Bunlardan Anayasa Mahkemesince belli görevlere seçilenlerin
bu suretle kazanmış oldukları sıfatları saklı kalır.
Anayasa
Mahkemesi asıl üye sayısı onbire ininceye kadar boşalan asıl üye kadrosuna,
asıl ve yedek üye sayısı toplamı onbeşe ininceye kadar da boşalan yedek üye
kadrosuna seçim yapılmaz. Anayasa Mahkemesinin yeni düzenlemeye intibakı
sağlanıncaya kadar asıl üye sayısının onbirden, asıl ve yedek üye sayıları
toplamının onbeşden aşağı düşmesi nedeniyle yapılacak seçimlerde bu Anayasanın
kabul ettiği esasa ve sıraya uyulur.
Anayasa
Mahkemesi asıl üye sayısı onbire ininceye kadar dava ve işlerde 22/4/1962 gün
ve 44 sayılı Kanunun öngördüğü toplanma yeter sayısı uygulanır.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 25/3/1987
tarihli ve 3376 sayılı Anayasa Değişikliklerinin Halkoyuna Sunulması Hakkında
Kanun gereğince, halkoyuna sunulmak üzere 18/5/1987 tarihli ve 19464 Mükerrer
sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 17/5/1987 tarihli ve 3361 sayılı Kanun
6/9/1987 tarihinde yapılan halkoylaması sonucu kabul edilmiş ve buna ilişkin
Yüksek Seçim Kurulu Kararı 12/9/1987 tarihli ve 19572 sayılı Resmî Gazete’de
yayımlanmıştır.
177
Geçici Madde 12 – 13/5/1981 gün ve 2461 sayılı Hakimler ve Savcılar
Yüksek Kurulu Kanununun geçici 1 inci maddesi uyarınca Yargıtay ve Danıştaydan
Kurulun asıl ve yedek üyeliğine; 1730 sayılı Yargıtay Kanununa 25/6/1981 gün ve
2483 sayılı Kanunla eklenen geçici madde uyarınca Cumhuriyet Başsavcılığı ile
Cumhuriyet Başsavcıvekilliğine; 6/1/1982 gün ve 2575 sayılı Danıştay Kanununun
geçici 14 üncü maddesinin ikinci fıkrası uyarınca Danıştay Başkanlığına,
Başsavcılığına, başkanvekilliklerine ve daire başkanlıklarına, Devlet
Başkanınca seçilmiş bulunanlar, seçildikleri dönem için bu görevlerine devam
ederler.
6/1/1982
gün ve 2576 sayılı Kanunun geçici maddelerinin idari mahkemeler Başkan ve üyeliklerine
atamalara ilişkin hükümleri de saklıdır.
Geçici Madde 13 – Hakimler ve
Savcılar Yüksek Kuruluna Yargıtaydan seçilmesi gereken bir asıl ve bir yedek
üyenin seçimleri Anayasa'nın yürürlüğe girdiği tarihi izleyen yirmi gün içinde
yapılır.
Seçilen
üyeler göreve başlayıncaya kadar Kurul, toplantı yeter sayısını oluşturacak
yedek üyenin katılmasıyla çalışmalarını yapar.
Geçici Madde 14 – Sendikaların
gelirlerini Devlet bankalarında muhafaza etmelerine ilişkin yükümlülükleri,
Anayasanın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren en geç iki yıl içinde yerine
getirilir.
Geçici Madde 15 – (Mülga:
7/5/2010-5982/24 md.)
Geçici Madde 16 – Anayasanın
halkoylamasına ilişkin oy verme kütüğünde ve sandık listesinde kaydı ve oy
kullanma yeterliği bulunduğu halde hukuki veya fiili herhangi bir mazereti
olmaksızın halkoylamasına katılmayanlar, Anayasanın halkoylamasını takip eden
beş yıl içinde yapılacak genel ve ara seçimleri ile mahalli seçimlere ve diğer
halkoylamalarına katılamazlar, seçimlerde aday olamazlar.
Geçici Madde 17 – (Ek: 10/5/2007-5659/1 md.)
Bu Kanunun yürürlüğe girmesinden
sonra yapılacak ilk genel seçimde, Anayasanın
67 nci maddesinin son fıkrası 10/6/1983 tarihli ve 2839 sayılı
Milletvekili Seçimi Kanununun bağımsız adayların birleşik oy pusulasında yer
almasına ilişkin hükümleri bakımından uygulanmaz.
Geçici Madde 18 – (Ek: 7/5/2010-5982/25 md.) (1)
Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte
Anayasa Mahkemesinin mevcut yedek üyeleri asıl üye sıfatını kazanır.
Bu
Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren otuz gün içinde, Türkiye Büyük
Millet Meclisi bir üyeyi Sayıştay Genel Kurulunun ve bir üyeyi de baro
başkanlarının gösterecekleri üçer aday içinden seçer.
Türkiye
Büyük Millet Meclisinin yapacağı üye seçimi için aday göstermek amacıyla;
a)
Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren beş gün içinde, Sayıştay Başkanı
adaylık başvurusunu ilan eder. İlan tarihinden itibaren beş gün içinde adaylar
Başkanlığa başvurur. Başvuru tarihinin sona erdiği günden itibaren beş gün
içinde Sayıştay Genel Kurulunca seçim yapılır. Her Sayıştay üyesinin (…)(1)
oy kullanabileceği bu seçimde en fazla oy alan üç kişi aday gösterilmiş
sayılır. (1)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
bendin son cümlesinde yer alan “… ancak bir aday için…” ibaresi, 1/8/2010 tarihli
ve 27659 Mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Anayasa Mahkemesinin
7/7/2010 tarihli ve E.: 2010/49, K.: 2010/87 sayılı Kararı ile iptal
edilmiştir.
178
b) Bu Kanunun yürürlüğe girdiği
tarihten itibaren beş gün içinde, Türkiye Barolar Birliği Başkanlığı adaylık
başvurusunu ilan eder. İlan tarihinden itibaren beş gün içinde adaylar Türkiye
Barolar Birliği Başkanlığına başvurur. Başvuru tarihinin sona erdiği günden
itibaren beş gün içinde Türkiye Barolar Birliği Başkanlığının ilanında
gösterilen yer ve zamanda baro başkanları tarafından seçim yapılır. Her bir
baro başkanının (…)(1) oy kullanabileceği bu seçimde, en fazla oy
alan üç kişi aday gösterilmiş sayılır. (1)
c)
(a) ve (b) bentleri uyarınca yapılan seçimlerin sonucunda aday gösterilmiş
sayılanların isimleri seçimin yapıldığı günü takip eden gün Sayıştay ve Türkiye
Barolar Birliği başkanlıklarınca Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına
bildirilir.
ç)
(c) bendi uyarınca yapılan bildirimden itibaren on gün içinde Türkiye Büyük
Millet Meclisinde seçim yapılır. Her boş üyelik için yapılacak seçimde, ilk
oylamada üye tamsayısının üçte iki ve ikinci oylamada üye tamsayısının salt
çoğunluğu aranır; ikinci oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa bu oylamada en çok
oy alan iki aday için üçüncü oylama yapılır; üçüncü oylamada en fazla oy alan
aday üye seçilmiş olur.
Cumhurbaşkanı, birer üyeyi Yargıtay
ve Danıştay kontenjanlarından olan ilk üyeliklerin boşalmasından sonra
Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan yükseköğretim kurumlarının hukuk,
iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev yapan öğretim üyeleri arasından
göstereceği üçer aday içinden seçer.
Anayasa
Mahkemesi üyeliğine aday gösteren kurumların halen mevcut üyeleri ile kendi
kontenjanlarından seçilmiş yedek üyeler, tamamlama seçiminde göz önünde
bulundurulur.
Anayasa
Mahkemesinde halen belli görevlere seçilmiş olanların bu sıfatları seçilmiş
oldukları sürenin sonuna kadar devam eder. Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte
üye olanlar yaş haddine kadar görevlerine devam ederler.
Bireysel
başvuruya ilişkin gerekli düzenlemeler iki yıl içinde tamamlanır. Uygulama
kanununun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bireysel başvurular kabul edilir.
Geçici Madde 19 – (Ek: 7/5/2010-5982/25 md.)
Bu
Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren otuz gün içinde aşağıda belirtilen
esas ve usuller dahilinde Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu üyeleri seçilir:
a)
Cumhurbaşkanı, hâkimlik mesleğine alınmasına engel bir hali olmayan;
yükseköğretim kurumlarının hukuk, (…)(2) dallarında en az onbeş
yıldan beri görev yapan öğretim üyeleri, (…)(2) ile meslekte fiilen
onbeş yılını doldurmuş avukatlar arasından dört üye seçer. (İptal ikinci cümle: Anayasa
Mahkemesinin 7/7/2010 tarihli ve E.: 2010/49, K.: 2010/87 sayılı Kararı ile.)(2)
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Bu
bendin son cümlesinde yer alan “… ancak bir aday için…” ibaresi, 1/8/2010 tarihli
ve 27659 Mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Anayasa Mahkemesinin
7/7/2010 tarihli ve E.: 2010/49, K.: 2010/87 sayılı Kararı ile iptal
edilmiştir.
(2) Bu
bendin birinci cümlesinde yer alan “… iktisat ve
siyasal bilimler…” ve “… üst kademe yöneticileri…” ibareleri 1/8/2010
tarihli ve 27659 (Mükerrer) sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Anayasa
Mahkemesi’nin 7/7/2010 tarihli ve E.: 2010/49, K.: 2010/87 sayılı Kararı ile
iptal edilmiştir.
178-1
b) Yargıtay Genel Kurulu, Yargıtay
üyeleri arasından üç asıl ve üç yedek üye seçer. Bu Kanunun yürürlüğe girdiği
tarihten itibaren yedi gün içinde Yargıtay Birinci Başkanı adaylık başvurusunu
ilan eder. İlan tarihinden itibaren yedi gün içinde adaylar Birinci Başkanlığa
başvurur. Başvuru tarihinin sona erdiği günden itibaren onbeş gün içinde
Yargıtay Genel Kurulu seçim yapar. Her Yargıtay üyesinin (…)(1) oy
kullanabileceği seçimde, en fazla oy alan adaylar sırasıyla asıl ve yedek üye
seçilmiş olur. (1)
c)
Danıştay Genel Kurulu, Danıştay üyeleri arasından iki asıl ve iki yedek üye
seçer. Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren yedi gün içinde Danıştay
Başkanı adaylık başvurusunu ilan eder. İlan tarihinden itibaren yedi gün içinde
adaylar Başkanlığa başvurur. Başvuru tarihinin sona erdiği günden itibaren
onbeş gün içinde Danıştay Genel Kurulu seçim yapar. Her Danıştay üyesinin (…)(1)
oy kullanabileceği seçimde, en fazla oy alan adaylar sırasıyla asıl ve yedek
üye seçilmiş olur. (1)
ç)
Türkiye Adalet Akademisi Genel Kurulu, kendi üyeleri arasından, Hâkimler ve
Savcılar Yüksek Kuruluna bir asıl ve bir yedek üye seçer. Bu Kanunun yürürlüğe
girdiği tarihten itibaren yedi gün içinde Türkiye Adalet Akademisi Başkanı
adaylık başvurusunu ilan eder. İlan tarihinden itibaren yedi gün içinde adaylar
Başkanlığa başvurur. Başvuru tarihinin sona erdiği günden itibaren onbeş gün
içinde Türkiye Adalet Akademisi Genel Kurulu seçim yapar. Her üyenin (…)(1)
oy kullanabileceği seçimde, en fazla oy alan adaylar sırasıyla asıl ve yedek
üye seçilmiş olur. (1)
d)
Yedi asıl ve dört yedek üye birinci sınıf olup, birinci sınıfa ayrılmayı
gerektiren nitelikleri yitirmemiş olan adlî yargı hâkim ve savcıları arasından,
adlî yargı hâkim ve savcıları tarafından Yüksek Seçim Kurulunun yönetim ve
denetiminde seçilir. Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren beş gün
içinde Yüksek Seçim Kurulu adaylık başvurularını ilân eder. İlân tarihinden
itibaren üç gün içinde adaylar Yüksek Seçim Kuruluna başvurur. Başvuru
tarihinin sona erdiği günden itibaren iki gün içinde Yüksek Seçim Kurulu
adayların başvurularını inceler ve aday listesini belirleyerek ilân eder. Takip
eden iki gün içinde bu listeye karşı itiraz edilebilir. İtiraz süresinin sona
erdiği günden itibaren iki gün içinde itirazlar incelenir, sonuçlandırılır ve
kesin aday listesi ilân edilir. Yüksek Seçim Kurulunun kesin aday listesini
ilân ettiği tarihten sonraki ikinci Pazar günü her ilde, il seçim kurulunun
yönetim ve denetimi altında yapılacak seçimlerde, o ilde ve ilçelerinde görev
yapan hâkim ve savcılar oy kullanır. İl seçim kurulları o ilde oy kullanacak
hâkim ve savcıların sayısına göre sandık kurulları oluşturur. Sandık
kurullarının işlem, tedbir ve kararlarına karşı yapılan şikâyet ve itirazlar il
seçim kurulunca karara bağlanır. Adaylar propaganda yapamazlar; sadece, Yüksek
Seçim Kurulu tarafından belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde özgeçmişlerini
bu iş için tahsis edilmiş bir internet sitesinde yayımlayabilirler. (İptal onbirinci cümle: Anayasa
Mahkemesinin 7/7/2010 tarihli ve E.: 2010/49, K.: 2010/87 sayılı Kararı ile.) Seçimlerde en çok oy alan adaylar sırasıyla
asıl ve yedek üye seçilmiş olur. Kullanılacak oy pusulalarıyla ilgili diğer
hususlar Yüksek Seçim Kurulu tarafından belirlenir. Yüksek Seçim Kurulu, oy
pusulalarını kendisi bastırabileceği gibi gerektiğinde uygun göreceği il seçim
kurulları vasıtasıyla bastırmaya da yetkilidir. Yapılacak seçimlerde, 26/4/1961
tarihli ve 298 sayılı Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında
Kanunun bu bende aykırı olmayan hükümleri uygulanır.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Geçici
Madde 19’un birinci fıkrasının (b), (c), (ç)
bentlerinin son cümlelerinde yer alan “… sadece bir aday için…” ibareleri, 1/8/2010
tarihli ve 27659 (Mükerrer) sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Anayasa
Mahkemesinin 7/7/2010 tarihli ve E.: 2010/49, K.: 2010/87 sayılı Kararı ile
iptal edilmiştir.
178-2
e) Üç asıl ve iki yedek üye birinci
sınıf olup, birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş idarî yargı
hâkim ve savcıları arasından, idarî yargı hâkim ve savcıları tarafından Yüksek
Seçim Kurulunun yönetim ve denetiminde seçilir. Bölge idare mahkemelerinin
bulunduğu illerde, il seçim kurulunun yönetim ve denetimi altında yapılacak bu
seçimlerde, o bölge idare mahkemesinde ve yargı çevresi içerisinde kalan
yerlerde görev yapan idarî yargı hâkim ve savcıları oy kullanır. Bu seçimler
hakkında da (d) bendi hükümleri uygulanır.
Birinci
fıkranın (a), (ç), (d) ve (e) bentleri uyarınca seçilen Hâkimler ve Savcılar
Yüksek Kurulunun asıl üyeleri bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten sonraki
otuzuncu günü takip eden iş günü görevlerine başlarlar.
Bu
Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun
Yargıtay ve Danıştaydan gelen asıl ve yedek üyelerinin görevleri, seçilmiş
oldukları sürenin sonuna kadar devam eder. Bunlardan, Yargıtaydan gelen
üyelerden görev süresini tamamlayanların yerine birinci fıkranın (b) bendi
uyarınca seçilenler; Danıştaydan gelen üyelerden görev süresini tamamlayanların
yerine birinci fıkranın (c) bendi uyarınca seçilenler, sırayla göreve
başlarlar.
Birinci
fıkranın (b) ve (c) bentleri uyarınca seçilen üyelerden, üçüncü fıkra uyarınca
göreve başlayanların görev süresi, birinci fıkranın (a), (ç), (d) ve (e)
bentleri uyarınca seçilen diğer Kurul üyelerinin görev süresinin bittiği
tarihte sona erer.
İlgili
kanunlarda gerekli düzenlemeler yapılıncaya kadar, Hâkimler ve Savcılar Yüksek
Kuruluna seçilen asıl üyeler, Yargıtay daire başkanı için ilgili mevzuatında
öngörülen tüm malî ve sosyal haklar ile emeklilik hakkından aynen
yararlanırlar. Ayrıca, Kurulun Başkanı dışındaki asıl üyelerine, (30000)
gösterge rakamının memur aylıklarına uygulanan katsayı ile çarpımı sonucu
bulunacak miktarda aylık ek tazminat ödenir.
İlgili
kanunlarda düzenleme yapılıncaya kadar, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu;
a)
Anayasa hükümlerine aykırı olmamak kaydıyla, yürürlükteki kanun hükümlerine
göre Kurul şeklinde çalışır.
b)
İkinci fıkra uyarınca asıl üyelerinin göreve başladığı tarihten itibaren bir
hafta içinde Adalet Bakanının başkanlığında toplanır ve bir geçici Başkanvekili
seçer.
c)
En az onbeş üye ile toplanır ve üye tam sayısının salt çoğunluğu ile karar
verir.
ç)
Sekreterya hizmetleri Adalet Bakanlığı tarafından yürütülür.
Kurul
müfettişleri ile adalet müfettişleri atanıncaya kadar, mevcut adalet
müfettişleri, Kurul müfettişi ve adalet müfettişi sıfatıyla görev yaparlar.
Bu
madde hükümleri, ilgili kanunlarda gerekli düzenlemeler yapılıncaya kadar
uygulanır.
Geçici Madde 20 – (Ek: 20/5/2016-6718/1 md.)
Bu maddenin Türkiye Büyük Millet
Meclisinde kabul edildiği tarihte; soruşturmaya veya soruşturma ya da
kovuşturma izni vermeye yetkili mercilerden, Cumhuriyet başsavcılıklarından ve
mahkemelerden; Adalet Bakanlığına, Başbakanlığa, Türkiye Büyük Millet Meclisi
Başkanlığına veya Anayasa ve Adalet komisyonları üyelerinden kurulu Karma
Komisyon Başkanlığına intikal etmiş yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına
ilişkin dosyaları bulunan milletvekilleri hakkında, bu dosyalar bakımından, Anayasanın
83 üncü maddesinin ikinci fıkrasının birinci cümlesi hükmü uygulanmaz.
Bu maddenin yürürlüğe girdiği
tarihten itibaren onbeş gün içinde; Anayasa ve Adalet komisyonları üyelerinden
kurulu Karma Komisyon Başkanlığında, Türkiye Büyük Millet Meclisi
Başkanlığında, Başbakanlıkta ve Adalet Bakanlığında bulunan yasama
dokunulmazlığının kaldırılmasına ilişkin dosyalar, gereğinin yapılması
amacıyla, yetkili merciine iade edilir.
178-3
Geçici Madde 21 – (Ek: 21/1/2017-6771/17 md.) (1)
A) Türkiye Büyük Millet Meclisinin
27’nci Yasama Dönemi milletvekili genel seçimi ve Cumhurbaşkanlığı seçimi
3/11/2019 tarihinde birlikte yapılır. Seçimin yapılacağı tarihe kadar Türkiye
Büyük Millet Meclisi üyeleri ve Cumhurbaşkanının görevi devam eder. Meclisin
seçim kararı alması halinde, 27’nci Yasama Dönemi milletvekili genel seçimi ve
Cumhurbaşkanlığı seçimi birlikte yapılır.
B) Bu Kanunun yayımı tarihinden
itibaren en geç altı ay içinde Türkiye Büyük Millet Meclisi, bu Kanunla yapılan
değişikliklerin gerektirdiği Meclis İçtüzüğü değişikliği ile diğer kanuni
düzenlemeleri yapar. Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle düzenleneceği belirtilen
değişiklikler ise Cumhurbaşkanının göreve başlama tarihinden itibaren en geç
altı ay içinde Cumhurbaşkanı tarafından düzenlenir.
C) Anayasanın 159 uncu maddesinde
yapılan düzenlemeye göre Hâkimler ve Savcılar Kurulu üyeleri en geç otuz gün
içinde seçilirler ve bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten sonraki kırkıncı
günü takip eden iş günü görevlerine başlarlar. Başvurular, bu maddenin yürürlüğe
girdiği tarihten itibaren beş gün içinde Türkiye Büyük Millet Meclisi
Başkanlığına yapılır. Başkanlık, başvuruları Anayasa ve Adalet Komisyonları
Üyelerinden Kurulu Karma Komisyona gönderir. Komisyon on gün içinde her bir
üyelik için üç adayı üye tamsayısının üçte iki çoğunluğuyla belirler. Birinci
oylamada üçte iki çoğunlukla seçimin sonuçlandırılamaması halinde, ikinci ve
üçüncü oylamalar yapılır; bu oylamalarda üye tamsayısının beşte üç çoğunluğunun
oyunu alan aday seçilmiş olur. Beşte üç çoğunluğun sağlanamaması halinde üçüncü
oylamada en çok oyu almış olan, seçilecek üyelerin iki katı aday arasından ad
çekme usulü ile üye belirleme işlemi tamamlanır. Türkiye Büyük Millet Meclisi
Genel Kurulu aynı usul ve nisapları gözeterek onbeş gün içinde seçimi tamamlar.
Mevcut Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu üyeleri, yeni üyelerin göreve
başlayacağı tarihe kadar görevlerine devam eder ve bu süre içinde yürürlükteki
Kanun hükümlerine göre çalışır. Yeni üyeler, ilgili kanunda değişiklik
yapılıncaya kadar mevcut Kanunun Anayasaya aykırı olmayan hükümleri uyarınca
çalışır. Görevi sona eren ve Hâkimler ve Savcılar Kuruluna yeniden seçilmeyen
üyelerden, talepleri halinde adli yargı hâkim ve savcıları arasından seçilenler
Yargıtay üyeliğine, idari yargı hâkim ve savcıları arasından seçilenler
Danıştay üyeliğine Hâkimler ve Savcılar Kurulunca seçilir; öğretim üyeleri ve
avukatlar arasından seçilenler ise Danıştay üyeliğine Cumhurbaşkanınca atanır.
Bu şekilde yapılan seçim ve atamalarda boş kadro olup olmadığına bakılmaz,
seçilen ve atanan üye sayısı kadar Yargıtay ve Danıştay kadrolarına üye kadrosu
ilave edilir.
D) Askerî Yargıtay ve Askerî Yüksek
İdare Mahkemesinden Anayasa Mahkemesi üyeliğine seçilmiş bulunan kişilerin
herhangi bir sebeple görevleri sona erene kadar üyelikleri devam eder.
E) Bu Kanunun yürürlüğe girdiği
tarih itibarıyla Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi ve askerî
mahkemeler kaldırılmıştır.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 18 inci maddesi uyarınca bu maddenin (F) ve (G)
fıkraları birlikte yapılan ilk Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Cumhurbaşkanlığı
seçimleri sonucunda Cumhurbaşkanının göreve başladığı tarihte, diğer hükümleri
yayımı tarihinde yürürlüğe girmiştir.
178-4
Bu Kanunun yürürlüğe girdiği
tarihten itibaren dört ay içinde; Askerî Yargıtay ve Askerî Yüksek İdare
Mahkemesinin askerî hâkim sınıfından Başkan, Başsavcı, İkinci Başkan ve üyeleri
ile diğer askerî hâkimler (yedek subaylar hariç) tercihleri ve müktesepleri
dikkate alınarak;
a)
Hâkimler ve Savcılar Kurulunca adli veya idari yargıda hâkim veya savcı olarak
atanabilirler.
b) Aylık, ek gösterge, ödenek, yargı
ödeneği, ek ödeme, malî, sosyal hak ve yardımlar ile diğer hakları yönünden
emsali adli veya idari yargıya mensup hâkim ve savcılar, bunların dışındaki hak
ve yükümlülükler yönünden ise bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihteki mevzuat
hükümleri uygulanmaya devam edilmek suretiyle Millî Savunma Bakanlığınca mevcut
sınıflarında, Bakanlık veya Genelkurmay Başkanlığının hukuk hizmetleri
kadrolarına atanırlar. Bunlardan, emeklilik hakkını elde edenlerden yaş
haddinden önce bu görevlerden kendi istekleriyle ayrılacaklara ödenecek
tazminata ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.
Kaldırılan askerî yargı mercilerinde
görülmekte olan dosyalardan; kanun yolu incelemesi aşamasında olanlar ilgisine
göre Yargıtay veya Danıştaya, diğer dosyalar ise ilgisine göre görevli ve
yetkili adli veya idari yargı mercilerine dört ay içinde gönderilir.
F) Bu Kanunun yürürlüğe girdiği
tarihte yürürlükte bulunan kanun hükmünde kararnameler, tüzükler, Başbakanlık
ve Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılan yönetmelikler ile diğer düzenleyici
işlemler yürürlükten kaldırılmadıkça geçerliliğini sürdürür. Yürürlükte bulunan
kanun hükmünde kararnameler hakkında 152 nci ve 153 üncü maddelerin
uygulanmasına devam olunur.(1)
G) Kanunlar ve diğer
mevzuat ile Başbakanlık ve Bakanlar Kuruluna verilen yetkiler, ilgili mevzuatta
değişiklik yapılıncaya kadar Cumhurbaşkanı tarafından kullanılır.(1)
H) Anayasanın 67 nci maddesinin son
fıkrası hükmü, bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten sonra birlikte yapılacak
ilk milletvekili genel seçimi ile Cumhurbaşkanlığı seçimi bakımından
uygulanmaz.
YEDİNCİ KISIM
SON HÜKÜMLER
I. Anayasanın değiştirilmesi, seçimlere ve
halkoylamasına katılma:
Madde 175 – (Değişik:
17/5/1987-3361/3 md.)(2)
Anayasanın
değiştirilmesi Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az üçte biri
tarafından yazıyla teklif edilebilir. Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki
teklifler Genel Kurulda iki defa görüşülür. Değiştirme teklifinin kabulü
Meclisin üye tamsayısının beşte üç çoğunluğunun gizli oyuyla mümkündür.
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) 21/1/2017
tarihli ve 6771 sayılı Kanunun 18 inci maddesi uyarınca Geçici Madde 21’in (F)
ve (G) fıkraları birlikte yapılan ilk Türkiye Büyük Millet Meclisi ve
Cumhurbaşkanlığı seçimleri sonucunda Cumhurbaşkanının göreve başladığı tarihte
yürürlüğe girmiştir.
(2) 25/3/1987
tarihli ve 3376 sayılı Anayasa Değişikliklerinin Halkoyuna Sunulması Hakkında
Kanun gereğince, halkoyuna sunulmak üzere 18/5/1987 tarihli ve 19464 Mükerrer
sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 17/5/1987 tarihli ve 3361 sayılı Kanun,
6/9/1987 tarihinde yapılan halkoylaması sonucu kabul edilmiş ve buna ilişkin
Yüksek Seçim Kurulu Kararı 12/9/1987 tarihli ve 19572 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır.
178-5
Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki
tekliflerin görüşülmesi ve kabulü, bu maddedeki kayıtlar dışında, kanunların
görüşülmesi ve kabulü hakkındaki hükümlere tabidir.
Cumhurbaşkanı
Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunları, bir daha görüşülmek üzere Türkiye
Büyük Millet Meclisine geri gönderebilir. Meclis, geri gönderilen Kanunu, üye
tamsayısının üçte iki çoğunluğu ile aynen kabul ederse Cumhurbaşkanı bu Kanunu
halkoyuna sunabilir.
Meclisce
üye tamsayısının beşte üçü ile veya üçte ikisinden az oyla kabul edilen Anayasa
değişikliği hakkındaki Kanun, Cumhurbaşkanı tarafından Meclise iade edilmediği
takdirde halkoyuna sunulmak üzere Resmî Gazetede yayımlanır.
Doğrudan
veya Cumhurbaşkanının iadesi üzerine, Meclis üye tamsayısının üçte iki
çoğunluğu ile kabul edilen Anayasa değişikliğine ilişkin kanun veya gerekli
görülen maddeleri Cumhurbaşkanı tarafından halkoyuna sunulabilir.
Halkoylamasına sunulmayan Anayasa değişikliğine ilişkin Kanun veya ilgili
maddeler Resmî Gazetede yayımlanır.
Halkoyuna
sunulan Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların yürürlüğe girmesi için,
halkoylamasında kullanılan geçerli oyların yarısından çoğunun kabul oyu olması
gerekir.
Türkiye
Büyük Millet Meclisi Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların kabulü
sırasında, bu Kanunun halkoylamasına sunulması halinde, Anayasanın değiştirilen
hükümlerinden, hangilerinin birlikte hangilerinin ayrı ayrı oylanacağını da
karara bağlar.
Halkoylamasına,
milletvekili genel ve ara seçimlerine ve mahalli genel seçimlere iştiraki temin
için, kanunla para cezası dahil gerekli her türlü tedbir alınır.
II.
Başlangıç ve kenar başlıklar
Madde 176 – Anayasanın
dayandığı temel görüş ve ilkeleri belirten başlangıç kısmı, Anayasa metnine dahildir.
Madde
kenar başlıkları, sadece ilgili oldukları maddelerin konusunu ve maddeler
arasındaki sıralama ve bağlantıyı gösterir. Bu başlıklar, Anayasa metninden
sayılmaz.
III.
Anayasanın yürürlüğe girmesi
Madde 177 – Bu Anayasa,
halkoylaması sonucu kabul edilip Resmî Gazetede yayımlanması ile Türkiye
Cumhuriyeti Anayasası olur ve aşağıda gösterilen istisnalar ile bu istisnaların
yürürlüğe girmesine ait hükümler dışında bütünüyle yürürlüğe girer.
a)
İKİNCİ KISIM II. Bölümdeki; kişi hürriyeti ve güvenliği, basın ve yayımla
ilgili hükümler, toplantı hak ve hürriyetleri,
III.
Bölümdeki çalışma ile ilgili hükümler, toplu iş sözleşmesi, grev hakkı ve
lokavt ile ilgili hükümler,
Bu
hükümler yeni kanunları çıkarıldığında veya mevcut kanunlarda değişiklik
yapıldığında ve her halde en geç Türkiye
Büyük Millet Meclisi göreve başladığında yürürlüğe girer. Ancak bu hükümler
yürürlüğe girinceye kadar mevcut kanunlar ve Milli Güvenlik Konseyinin bildiri
ve kararları uygulanır.
b)
İKİNCİ KlSIM'daki; siyasi faaliyette bulunma hakları ile siyasi partilerle
ilgili hükümler, bunlara dayalı olarak yeniden hazırlanacak Siyasi Partiler
Kanununun;
Seçme
ve seçilme hakkı ise yine bu hükümlere dayalı olarak hazırlanacak Seçim
Kanununun;
Yayımlanması
ile yürürlüğe girer.
178-6
c) ÜÇÜNCÜ KISIM'daki; yasama ile
ilgili hükümler;
Bu
hükümler ilk milletvekili genel seçimi sonucunun ilanı ile birlikte yürürlüğe
girer. Ancak bu bölümdeki Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkilerine
ilişkin hükümleri, 29 Haziran 1981 gün ve 2485 sayılı Kurucu Meclis Hakkında
Kanun hükümleri saklı kalmak üzere Türkiye Büyük Millet Meclisi göreve
başlayıncaya kadar Milli Güvenlik Konseyince yerine getirilir.
d)
ÜÇÜNCÜ KISIM'daki; Cumhurbaşkanı başlığı altındaki görev ve yetkileri ile
Devlet Denetleme Kurulu, Bakanlar Kurulu başlığı altındaki tüzükler, Milli
Savunma, olağanüstü yönetim usulleri, idare başlığı altındaki mahalli idareler
ile Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu hariç diğer hükümler ve Devlet
Güvenlik Mahkemeleri hariç yargıya ilişkin bütün hükümler Anayasanın
halkoylaması sonucunda kabulünün Resmî Gazetede ilanı ile birlikte yürürlüğe
girer. Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kuruluna ait yürürlüğe girmeyen hükümler
Türkiye Büyük Millet Meclisinin göreve başlaması ile, mahalli idareler ile
Devlet Güvenlik Mahkemelerine ilişkin hükümler ise ilgili kanunların
yayımlanması ile yürürlüğe girer.
e) Anayasanın halkoylaması sonucu kabulünün
ilanıyle birlikte yürürlüğe girecek hükümleri ve mevcut ve kurulacak kurum,
kuruluş ve kurullar için yeniden kanun yapılması veya mevcut kanunlarda
değişiklik yapılması gerekiyorsa bunlara ilişkin işlemler mevcut kanunların
Anayasaya aykırı olmayan hükümleri veya doğrudan Anayasa hükümleri, Anayasanın
11 inci maddesi gereğince uygulanır.
f) Kesinhesap kanunu tasarılarının görüşülme
usulünü düzenleyen 164 üncü maddenin ikinci fıkrası hükmü 1984 yılından
itibaren uygulanmaya başlanır.
179
²
18/10/1982 TARİHLİ VE 2709 SAYILI KANUNA İŞLENEMEYEN HÜKÜMLER
1- 23/7/1995 tarih ve 4121 sayılı
Kanunun hükmüdür.
Madde 16 – Bu Kanunun
halkoylamasına sunulması halinde,
1
inci maddesi,
2,3,
13 ve 15 inci maddeleri birlikte,
4
üncü maddesi,
5
inci maddesi,
6,
7 ve 14 üncü maddeleri birlikte,
8
inci maddesi ve 17 nci maddesinin ilk fıkrası birlikte,
9
ve 10 uncu maddeleri birlikte,
11
inci maddesi,
12
nci maddesi,
Ayrı
ayrı oylanır.
Halkoylaması,
ilk milletvekili genel seçimi ile birarada yapılır.
2– 13/8/1999 tarih ve 4446 sayılı Kanunun hükmüdür.
Madde 4 – Bu Kanun yayımı
tarihinde yürürlüğe girer ve halk oylamasına sunulması halinde 1 inci maddesi
ayrı, 2 ve 3 üncü maddeleri birlikte ayrı oylanır.
3– 3/10/2001 tarih ve 4709 sayılı
Kanunun hükümleridir.
Geçici Madde – A) Bu Kanunun 24 üncü maddesi ile
Anayasanın 67 nci maddesine son fıkra olarak eklenen hüküm bu Kanunun yürürlüğe
girmesinden sonra yapılacak ilk genel seçimde uygulanmaz.
B)
Bu Kanunun 28 inci maddesi ile Anayasanın 87 nci maddesinde yapılan değişiklik,
bu Kanunun yürürlük tarihinden önce, Anayasanın 14 üncü maddesindeki fiilleri
işleyenler hakkında uygulanmaz.
Madde 35- Bu Kanun yayımı tarihinde yürürlüğe
girer ve halkoylamasına sunulması halinde tümüyle oylanır.
4– 27/12/2002
tarih ve 4777 sayılı Kanunun hükmüdür.
Geçici Madde 1- Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 67
nci maddesinin son fıkrası, Türkiye Büyük Millet Meclisinin 22 nci dönemi
içinde yapılacak ilk ara seçimde uygulanmaz..
Madde 3- Bu Kanun yayımı tarihinde yürürlüğe
girer ve halk oylamasına sunulması halinde tümüyle oylanır.
180
5– 21/1/2017 tarihli ve 6771
sayılı Kanunun hükmüdür.
MADDE 18 – Bu Kanun ile Anayasanın;
a) 8, 15, 17, 19, 73, 82, 87, 88,
89, 91, 93, 96, 98, 99, 100, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113
üncü maddelerinde yapılan değişiklikler ile 114 üncü maddenin ikinci ve üçüncü
fıkralarının ilgaları yönünden, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123,
124 ve 125 inci maddelerinde yapılan değişiklikler ile 127 nci maddenin son
fıkrasına dair değişiklik; 131, 134, 137 nci maddelerinde yapılan değişiklikler
ile 148 inci maddenin birinci fıkrasındaki değişiklik ile altıncı fıkrasındaki
“Bakanlar Kurulu üyelerini” ibaresine dair değişiklik, 150, 151, 152, 153, 155
inci maddenin ikinci fıkrası, 161, 162, 163, 164, 166 ve 167 nci maddelerinde
yapılan değişiklikler ile geçici 21 inci maddenin (F) ve (G) fıkraları,
birlikte yapılan Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Cumhurbaşkanlığı seçimleri
sonucunda Cumhurbaşkanının göreve başladığı tarihte,
b) 75, 77, 101 ve 102 nci
maddelerinde yapılan değişiklikler, birlikte yapılacak ilk Türkiye Büyük Millet
Meclisi ve Cumhurbaşkanlığı seçimlerine ilişkin takvimin başladığı tarihte,
c) Değiştirilen diğer hükümleri ile
101 inci maddesinin son fıkrasında yer alan “Cumhurbaşkanı seçilenin, varsa
partisi ile ilişiği kesilir” ibaresinin ilgası bakımından yayımı tarihinde,
yürürlüğe
girer ve halkoyuna sunulması halinde tümüyle oylanır.
180-1
2709 SAYILI KANUNA EK VE DEĞİŞİKLİK
GETİREN MEVZUATIN VEYA
ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARININ
YÜRÜRLÜĞE GİRİŞ TARİHLERİNİ GÖSTERİR
TABLO
Değiştiren Kanunun / İptal Eden Anayasa Mahkemesi
Kararının Numarası
|
2709 sayılı Kanunun değişen veya iptal edilen maddeleri
|
Yürürlüğe Giriş Tarihi
|
3361
|
67, 75, 175, Geçici Madde 4 ve
İşlenemeyen Hükümler
|
Bu Kanun 6/9/1987 tarihinde
yapılan halkoylaması sonucu kabul edilmiş ve buna ilişkin Yüksek Seçim Kurulu
Kararı 12/9/1987 tarihli ve 19572 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır.
|
3913
|
133
|
10/7/1993
|
4121
|
BAŞLANGIÇ hükmü, 33, 52, 53, 67,
68, 69, 84,85, 93, 127, 135,149, 171, İşlenemeyen Hüküm
|
26/7/1995
|
75
|
İlk milletvekili genel seçiminin
başlangıcı tarihinden itibaren
|
|
4388
|
143
|
18/6/1999
|
4446
|
47, 125, 155, İşlenemeyen Hükümler
|
14/8/1999
|
4709
|
BAŞLANGIÇ hükmü, 13, 14, 19, 20,
21, 22, 23, 26, 28, 31, 33, 34, 36, 38, 40, 41, 46, 49, 51, 55, 65, 66, 67,
69, 74, 87, 89, 94, 100, 118, 149, Geçici Madde 15, İşlenemeyen Hükümler
|
17/10/2001
|
4720
|
86
|
1/12/2001
|
4777
|
76, 78, İşlenemeyen Hükümler
|
31/12/2002
|
5170
|
10, 15, 17, 30, 38, 87, 87, 90,
131, 143, 160, İşlenemeyen Hüküm
|
22/5/2004
|
5370
|
133, İşlenemeyen Hüküm
|
23/6/2005
|
5428
|
130, 160, 161, 162, 163,
İşlenemeyen Hüküm
|
9/11/2005
|
5551
|
76, İşlenemeyen Hüküm
|
17/10/2006
|
5659
|
67, İşlenemeyen Hüküm
|
18/5/2007
|
5678 (1)
|
77, 79, 96, 101, 102, İşlenemeyen
Hüküm
|
Bu Kanun 21/10/2007 tarihinde
yapılan halkoylaması sonucu kabul edilmiş ve buna ilişkin Yüksek Seçim Kurulu
Kararı 31/10/2007 tarihli ve 26686 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır.
|
5735
|
10, 42, İşlenemeyen Hüküm
|
23/2/2008
|
Anayasa Mahkemesinin 5/6/2008
tarihli ve
E.: 2008/16,
K.: 2008/116 sayılı Kararı
|
10, 42
|
22/10/2008
|
–––––––––––––––––––––––––––––
(1) Halkoylamasına sunulan 5678 sayılı Kanunun 6
ncı maddesiyle Türkiye Cumhuriyeti Anayasasına eklenen Geçici 18 ve Geçici 19
uncu maddeler, 16/10/2007 tarihli ve 5697 sayılı Kanunla halkoylamasına sunulan
metinden çıkarılmıştır.
180-2 /
182-2
Değiştiren Kanunun / İptal Eden Anayasa Mahkemesi
Kararının Numarası
|
2709 sayılı Kanunun değişen veya iptal edilen maddeleri
|
Yürürlüğe Giriş Tarihi
|
5982
|
10, 20, 23, 41, 51, 53, 54, 74, 84, 94, 125, 128, 129, 144, 145, 146, 147,148, 149, 156, 157, 159, 166, Geçici Madde 15, Geçici Madde 18, Geçici Madde 19, İşlenemeyen Hüküm
|
Bu Kanun 12/9/2010 tarihinde yapılan halkoylaması sonucu kabul edilmiş ve
buna ilişkin Yüksek Seçim Kurulu Kararı 23/9/2010 tarihli ve 27708 sayılı
Resmî Gazete’de yayımlanmıştır.
|
Anayasa
Mahkemesinin 7/7/2010 tarihli ve E.: 2010/49,
K.: 2010/87 sayılı Kararı
|
146, 159, Geçici Madde 18, Geçici Madde 19
|
1/8/2010
|
6214
|
59, İşlenemeyen
Hüküm
|
29/3/2011
|
6718
|
Geçici Madde 20
|
8/6/2016
|
6771
|
9, 76, 78,
101 inci maddenin son fıkrasında yer alan “Cumhurbaşkanı seçilenin, varsa
partisi ile ilişiği kesilir” ibaresinin ilgası bakımından, 114 üncü maddenin
birinci, dördüncü, beşinci, altıncı ve yedinci fıkralarının ilgası
bakımından, 127 nci maddenin üçüncü fıkrası, 142, 145, 146, 148 inci maddenin
altıncı fıkrasındaki “, Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi” ve
“Yüksek” ibarelerinin yürürlükten kaldırılmasına dair değişiklik ile yedinci
fıkrasındaki değişiklik, 149, 154, 155 inci maddenin üçüncü fıkrası, 156, 157,
158, 159, Geçici 21 inci maddenin (F) ve (G) fıkraları haricindeki hükümleri
|
27/4/2017
|
75, 77,
101 (Mevcut 101 inci maddenin son fıkrasında yer alan “Cumhurbaşkanı
seçilenin, varsa partisi ile ilişiği kesilir” ibaresinin ilgası haricinde),
102
|
27/4/2017
tarihinden sonra birlikte yapılacak ilk Türkiye Büyük Millet Meclisi ve
Cumhurbaşkanlığı seçimlerine ilişkin takvimin başladığı tarihte
|
|
8, 15, 17,
19, 73, 82, 87, 88, 89, 91, 93, 96, 98, 99, 100, 104, 105, 106, 107, 108,
109, 110, 111, 112, 113, 114 üncü maddenin ikinci ve üçüncü fıkralarının
ilgası bakımından, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 127
nci maddenin altıncı fıkrası, 131, 134, 137, 148 inci maddenin birinci
fıkrasındaki değişiklikler ile altıncı fıkrasındaki “Bakanlar Kurulu
üyelerini” ibaresinin “Cumhurbaşkanı yardımcılarını, bakanları,” şeklinde
değiştirilmesine dair değişiklik, 150, 151, 152, 153, 155 inci maddenin
ikinci fıkrası, 161, 162, 163, 164, 166, 167, Geçici 21 inci maddenin (F) ve
(G) fıkraları
|
27/4/2017
tarihinden sonra birlikte yapılan ilk Türkiye Büyük Millet Meclisi ve
Cumhurbaşkanlığı seçimleri sonucunda Cumhurbaşkanının göreve başladığı
tarihte
|